Brexit-onderhandelingen: hoe kon 'makkelijkste deal ooit' vier jaar duren?

• Wouter Hoogland

Weinig mensen die op 23 juni 2016 in het brexit-referendum Leave stemden, zullen hebben gedacht dat het proces zo lang zou duren. Handelsminister Liam Fox noemde het sluiten van een handelsakkoord in 2017 nog 'een van de gemakkelijkste deals uit de geschiedenis'. Het werd een slepend proces waarbij de verwachtingen en benaderingen van beide partijen mijlenver uit elkaar lagen. Uiteindelijk lukte het pas vanmiddag om het eens te worden.

Bekijk hier hoe de brexit-onderhandelingen zich van 2016 tot vandaag voortsleepten:

Premier Theresa May gaf in maart 2017 het startschot voor het sluiten van een scheidingsovereenkomst. Volgens het Verdrag van de Europese Unie heeft het vertrekkende land hier twee jaar voor. "Dat deed ze onder druk van brexiteers in haar partij al zo vroeg", zegt correspondent Tim de Wit. "Achteraf gezien was dat een enorm kostbare fout: de Britten hadden nog geen idee wat voor toekomstige relatie ze met de EU wilden."

Ondertussen speelde in Brussel een spannende kwestie: was het mogelijk om alle 27 overgebleven staten, allemaal met eigen belangen, op één lijn te krijgen in de onderhandelingen? "Dat dat is gelukt, is mogelijk nog het meest verrassende", zegt EU-correspondent Sander van Hoorn. "Hierdoor kwamen de Europeanen goed beslagen ten ijs."

De manier waarop de Britten de onderhandelingen ingingen, sprak boekdelen. "Bij de eerste gesprekken namen de Europeanen een vuistdik dossier met wat er besproken moest worden mee. Het Britse team had alleen een blocnootje voor zich. Dat verschil in hoe de onderhandelingen werden benaderd, is niet veranderd."

Scheuren

De eerste grote scheuren in het Britse optimisme ontstonden in de zomer van 2018. May's eerste voorstel voor een scheidingsakkoord werd afgewezen. Grote namen als Boris Johnson en brexit-minister David Davis stapten uit de regering, de EU keurde het voorstel af en May overleefde de crisis nauwelijks.

Ook het vertrouwen van de EU kreeg in die periode een klap. Aan de Britse zijde werd een EU-top in Salzburg gezien als dé kans voor May om haar doelstellingen te behalen. Alleen: brexit stond helemaal niet op de agenda. "Vanaf dat moment zagen de Europese leiders brexit als een achtbaan waar zij geen controle over hadden", zegt Van Hoorn. "Ze dachten: het enige wat je kunt doen is standvastig zijn, want met ratio en vertrouwen heeft dit niet te maken." Dit soort onverwachte wendingen werden kenmerkend voor de Britse strategie.

In oktober 2018 lag er dan eindelijk een eerste versie van het scheidingsakkoord. Het werd het einde van May's premierschap: het voorstel werd drie keer weggestemd, de eerste keer met een recordaantal tegenstemmen. May nam op 24 juli 2019 ontslag - bijna vier maanden na de oorspronkelijke deadline van de brexit.

Opvolger Boris Johnson voerde campagne met de slogan Get Brexit Done, en maakte die belofte ook waar. Het uiteindelijke scheidingsakkoord werd door beide partijen goedgekeurd in januari 2020. "Dat lukte omdat Johnson Noord-Ierland aan de EU opofferde", zegt De Wit. "Dat krijgt een aparte status, waardoor het in de praktijk meer bij de EU hoort dan bij het Verenigd Koninkrijk. De EU ging hiermee akkoord, omdat hiermee een harde grens tussen Ierland en Noord-Ierland werd voorkomen."

Transitie

En zo was daar op 31 januari 2020, twee jaar en tien maanden na het startschot, eindelijk de brexit. In het Europees Parlement werd hand in hand met gezang afscheid genomen van Britse collega's. "Voor sommige parlementariërs was dit een brute breuk", zegt Van Hoorn. "Tot op de dag van vandaag zullen velen zeggen: als ze morgen terug willen, dan mag dat."

De scheiding stond vast, maar een handelsakkoord moest er nog komen. Tot 1 januari 2021 werd een transitieperiode ingesteld, waarin het vrije verkeer van mensen en goederen door kon gaan. De Britten hadden de mogelijkheid om de periode te verlengen tot december, maar deden dat niet.

Normaal gesproken gaan er jaren over het sluiten van een handelsverdrag - nu moest het in elf maanden gebeuren, in een jaar waarin de onderhandelingen door corona vaak stillagen. Daarbij botsten beide partijen tot het laatste moment op een paar principepunten: toegang tot de Europese markt, oneerlijke concurrentie en visrechten. Vooral over het laatste werd tot vlak voor kerstavond nog onderhandeld

Zoals verwacht verkocht Johnson het akkoord dat vanmiddag werd gesloten als een overwinning: het VK heeft eindelijk weer zelfbeschikking over de eigen regels, wetten en grenzen. EC-voorzitter Ursula von der Leyen benadrukte juist dat er genoeg mogelijkheden voor samenwerking zijn, maar de Britten zullen geen oneerlijke concurrentie kunnen voeren. Maar het gevoel dat overheerst is opluchting: na vier jaar lang onderhandelen op het scherpst van de snede is een no deal voorkomen, en kunnen beide partijen eindelijk weer ademhalen.