"Drink de beker van vreugde ten volle, maar vergeet het lijden dat daarin vermengd is niet", sprak minister-president Gerbandy bevrijd Nederland toe op 5 mei. "Laat ons temidden van de blijdschap de doden en doodgemartelden herdenken, die in bloedige strijd en afschuwelijke foltering het zaad moesten zijn waaruit onze vrijheid ontkiemd kwam."

Nu met de capitulatie van Japan de Tweede Wereldoorlog eindigt, kan worden becijferd dat het conflict wereldwijd meer dan 55 miljoen levens heeft gekost. Nog nooit eerder vielen er door een oorlog zoveel doden.

Ook ons koninkrijk heeft een hoge prijs moeten betalen. Uit grove schattingen blijkt dat rond de 280.000 Nederlanders omkwamen. Zij verloren hun leven in Nederland, zuchtend onder het juk van vijf jaar onderdrukking door nazi-Duitsland, maar ook in Nederlands-Indië, waar de Japanners vanaf 1942 de teugels in handen hadden.

Voor Nederland begon de oorlog op 10 mei 1940. Tijdens de korte, felle strijd verloren ongeveer 2200 Nederlandse militairen hun leven. Het slecht bewapende leger capituleerde op 15 mei, één dag na het verwoestende bombardement op Rotterdam. Drie- tot vierhonderd militairen stierven later in krijgsgevangenschap.

Vrijwel direct werden de eerste anti-Joodse maatregelen ingevoerd. In de zomer van 1942 begonnen de massale deportaties van Joden. De meesten werden onmiddellijk na aankomst in de kampen vergast. Anderen moesten dwangarbeid verrichten en overleden vaak alsnog door ontberingen. Van de 140.000 Joden die voor de oorlog in Nederland woonden, hebben zeker 102.000 het niet overleefd.

Ook Sinti en Roma zijn door de Duitsers op grote schaal vervolgd. In Nederland werden zij op 16 mei 1944 massaal opgepakt en op transport gesteld naar Auschwitz, waar ze terechtkwamen in een speciaal 'zigeunerkamp'. Van de 246 gedeporteerden, kwamen er 215 om door vergassing, mishandeling, ziekte of uitputting.

Bergafwaarts

In Nederland werden de tekorten steeds nijpender. Door de verslechterende volksgezondheid stierven tot het najaar van 1944 zo'n 50.000 Nederlanders. De achteruitgang werd ondraaglijk toen de bevrijding vanaf september dat jaar slechts stapsgewijs verliep: Zuid-Nederland was bevrijd, maar vooral in het westen ging het snel bergafwaarts.

Het bezette gebied werd zwaar getroffen door de toenemende voedsel -en brandstoftekorten. Terwijl men moest leven van 340 calorieën per dag, zakten de temperaturen ook nog eens ver onder het nulpunt. Aan honger, kou en ziektes bezweken tijdens de hongerwinter tussen de 16.000 en 25.000 Nederlanders.

Ondertussen maakte de fluwelen handschoen van de bezetter plaats voor een ijzeren vuist. Al sinds het begin van de oorlog stuurde de bezetter Nederlandse mannen naar Duitsland voor dwangarbeid, maar tegen het einde van de oorlog kwamen er ook grootschalige razzia's. Veel van de dwangarbeiders kwamen in de kampen om door geallieerde bombardementen, anderen bezweken aan de ontberingen. Minstens 8500 hebben de oorlog niet overleefd.

De Duitsers traden inmiddels ook hard op tegen verzet. Zij executeerden gedurende de oorlog rond de 2000 Nederlanders. Zo'n 6000 landgenoten verloren nog eens hun leven in werkopvoedkampen, tuchthuizen, gevangenissen en concentratiekampen.

Eindelijk: de bevrijding!

In het voorjaar van 1945 hervatten de geallieerden hun opmars in Nederland. Door het oorlogsgeweld vielen er in negen maanden rond de 23.000 burgerdoden. De bevrijding was vooral het werk van de grote geallieerde mogendheden, maar toch kwamen bij de gevechten 102 leden van de Stoottroepen om, evenals 40 leden van de Prinses Irene Brigade.

Aan andere oorlogshandelingen dan de bevrijding, zijn gedurende de bezetting zo'n 30.000 Nederlanders overleden. 8700 hiervan werden slachtoffer van (grotendeels geallieerde) luchtaanvallen. Bovendien moesten leden van de Nederlandse koopvaardij de hele oorlog blijven varen voor de geallieerde oorlogsvoering. Onder hen vielen rond de 3400 doden.

Met de bevrijding van Nederland was de Tweede Wereldoorlog nog niet ten einde: de oorlog in Azië ging onverminderd door. In krijgsgevangenschap stierven er 7553 Nederlandse KNIL-militairen en 648 Nederlandse marine-militairen.

Burgers met een Nederlandse afkomst werden door de Japanners als 'vijandelijke buitenlanders' geïnterneerd. In de kampen kwamen tussen de 13.000 en 16.800 Nederlanders om, als gevolg van mishandeling, honger en ziekte. Burgers die slechts deels Nederlands waren, mochten buiten de kampen verblijven. Van hen overleden er ongeveer 2000. Onder het Indisch verzet vielen nog eens rond de 2000 doden.

Over hoeveel slachtoffers er vielen onder de inheemse inwoners, vallen alleen schattingen te maken. Honger moet aan ongeveer 3 miljoen mensen het leven hebben gekost. Een zeer grove schatting wijst uit dat er nog eens zo'n 300.000 romusha's werden doodgewerkt door de Japanners.

Vandaag tekende Japan de capitulatie en is de Tweede Wereldoorlog officieel ten einde. "Een nieuwe fase vangt aan in de geschiedenis van ons koninkrijk", zegt minister-president Schermerhorn. "Door de duisternis naar het licht: dat is de gedachte, die thans ons allen bezielt."