Wetenschappers: bewustzijn eerder regel dan uitzondering in het dierenrijk

Niet alleen mensen en mensapen, maar ook dolfijnen, olifanten, vogels, octopussen en zelfs bijen: al deze dieren beschikken over bewustzijn. Dat stelt een groep dierwetenschappers, hersenwetenschappers en filosofen in een verklaring die ze afgelopen weekend wereldkundig hebben gemaakt.

Er is "sterke wetenschappelijke ondersteuning" voor bewustzijn bij zoogdieren en vogels, schrijven ze, en "op zijn minst de realistische mogelijkheid" van bewuste ervaring bij alle gewervelde dieren (reptielen, amfibieën en vissen) en ongewervelde dieren, waaronder in ieder geval inktvissen, kreeftachtigen en insecten. De wetenschappers benadrukken dat de aanwezigheid van bewustzijn in dieren niet los kan worden gezien van hoe we met ze omgaan.

De verklaring richt zich op de meest eenvoudige vorm van bewustzijn, ook wel fenomenaal bewustzijn genoemd. Dat is het soort bewustzijn dat het mogelijk maakt dat het "als iets voelt" om te bestaan. Zelfs als een dier sterk verschilt van de mens kan het als iets voelen om dat dier te zijn, ook al beschikt dat dier niet over taal of zelfbewustzijn.

Pijn en plezier

"Er komen steeds meer aanwijzingen dat veel diersoorten over bewustzijn beschikken", beaamt hoogleraar dierwelzijn Bas Rodenburg van de Universiteit Utrecht, zelf niet betrokken bij de verklaring. "Daar kun je uit opmaken dat de kans groter is dat deze dieren pijn en plezier kunnen ervaren"

Ook filosoof Annabelle Dufourcq van Wageningen University benadrukt de ethische implicaties: "Het wetenschappelijke pleidooi voor het erkennen van het bewustzijn van dieren wordt steeds prominenter. Het idee van dierbewustzijn gaat samen met een gevoel van empathie voor ze. Het heeft iets ondraaglijks dat miljarden dieren lijden, soms door onze acties."

Poetslipvisjes

Nog maar een aantal decennia geleden dachten wetenschappers dat alleen mensen en hooguit een klein aantal dieren over bewustzijn beschikten. Maar nieuwe onderzoeken hebben dat beeld in de afgelopen jaren steeds meer doen kantelen.

Octopussen bleken bewuste ervaringen te hebben, misschien zelfs in elk tentakel apart. Poetslipvisjes kunnen zichzelf herkennen in de spiegel, een aanwijzing dat ze over een vorm van zelfbewustzijn kunnen beschikken.

De recent overleden Nederlandse primatoloog Frans de Waal was zo onder de indruk van die laatste studie dat hij er een artikel aan wijdde. Hij speculeerde daarin dat het bewustzijn wellicht uit verschillende onderdelen bestaat. Ook andere wetenschappers benadrukken dat het bewustzijn van bijvoorbeeld reptielen heel anders kan zijn dan dat van mensen.

Nog recenter werd ontdekt dat ook bijen over bewustzijn lijken te beschikken. Geef ze een balletje en ze gaan er mee spelen, ook als het ze geen enkele beloning oplevert in de vorm van eten of voortplanting. Ze genieten er gewoon van. En het is moeilijk voor te stellen dat je van iets kunt genieten als je het niet ervaart, vinden de wetenschappers.

Maar moeten we dan ook empathie voelen voor insecten? "Dat is een grote uitdaging", stelt Dufourcq. "We zien veel insecten te vaak als onze tegenstanders. Maar het is wel mogelijk om methoden te ontwikkelen om hun lijden te herkennen en verminderen."

Het zou ook kunnen leiden tot extra overwegingen bij het bestrijden van dierplagen, vult Bas Rodenburg aan. "Bijvoorbeeld meer inzetten op preventie, zodat je niet hoeft te bestrijden. Gezien de slechte stand van veel wilde insectensoorten zou dat een positief effect kunnen zijn."

Falen van AI

Het bijenbewustzijn roept nog een andere vraag op: als zo'n eenvoudig organisme al bewust kan zijn, kan een computer dan ook bewust worden? Hoogleraar kunstmatige intelligentie Pim Haselager van het Nijmeegse Donders Instituut ziet het voorlopig niet gebeuren.

"Wat dat betreft zitten we helemaal op de verkeerde weg met AI", zegt hij. "Problemen oplossen kan AI op een heel hoog niveau. Maar op het gebied van begrijpen en voelen zitten we op niveau 0. Dat verklaart ook de blunders die ChatGPT soms maakt".

Een computer die de wereld ervaart zoals een mens of dier is dus misschien niet uit te sluiten, maar daarvoor is eerst een wetenschappelijke doorbraak nodig. "We missen bepaalde basisinzichten", vertelt Haselager. "Daarom is het voor ons ingewikkelder om bewustzijn te maken dan om een computer te laten schaken of redeneren. Door het falen van AI krijgen we weer meer interesse in dieren".