Conflict tussen bondgenoten Polen en Oekraïne: 'Problemen borrelen al langer'

• Annabel van Gestel

Uitspraken van president Zelensky op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties hebben ertoe geleid dat Polen voorlopig geen nieuwe wapentoezeggingen aan Oekraïne doet. Dat terwijl Polen tot voor kort een van de belangrijkste wapenleveranciers voor Oekraïne was. Een kentering in de innige band tussen de landen, zo lijkt het, of is het vooral retoriek?

"Politiek theater", noemde Zelensky het importverbod op Oekraïens graan dat Polen, tegen EU-regels in, afgelopen vrijdag instelde. Hij noemde Polen niet direct in zijn speech, maar zei het "alarmerend" te vinden hoe "sommigen in Europa solidariteit uitspelen in een politiek theater". Voor Polen was het glashelder waar hij op doelde.

Volgens Kaspar Pucek, Oost-Europadeskundige bij instituut Clingendael en de Universiteit Leiden, komt de onenigheid tussen de bondgenoten voort uit strubbelingen die al langer onder de oppervlakte spelen. "Wat Polen en Oekraïne gemeen hebben, is hun gezamenlijke vijand, namelijk Rusland. Dat heeft hun band heel sterk gemaakt. Maar je ziet nu dat interne belangen uiteenlopen."

Zwarte Zee

Wat is er aan de hand? Sinds Rusland de havens in de Zwarte Zee blokkeert, is Oekraïne op zoek naar andere wegen om graan te exporteren. Een oplossing werd gevonden in de export over land via Europese buurlanden. Om Oekraïne tegemoet te komen, schafte de Europese Unie de douaneheffing op Oekraïense producten af.

Dat was tegen het zere been van Polen, Slowakije, Hongarije, Roemenië en Bulgarije, die het goedkope Oekraïense graan als een bedreiging van hun eigen landbouwsector zagen. De EU besloot daarop dat Oekraïens graan wel door die landen vervoerd mocht worden, maar daar niet op de markt mocht belanden. Afgelopen vrijdag trok de Europese Commissie dit invoerverbod toch weer in, waarop Polen direct een spoedwet aannam om de invoer van Oekraïense landbouwproducten alsnog tegen te houden.

Bondgenoten

En toen kwamen de verwijten. Oekraïne diende een klacht in bij de Wereldhandelsorganisatie, Polen zei daarvan niet onder de indruk te zijn. Zelensky beschuldigde de Poolse regering ervan politieke spelletjes te spelen, de Poolse president Duda vergeleek Oekraïne met een "drenkeling die zijn redder mee de diepte in sleurt". De Poolse premier Morawiecki verklaarde vervolgens voorlopig geen wapens te leveren aan Oekraïne.

En dat is een grote breuk met de eerdere opstelling van Polen in de oorlog. Sinds het begin van de invasie liep het land voorop bij het leveren van wapens. Zo leverde Polen als eerste bondgenoot straaljagers aan Oekraïne, maanden voordat andere landen dat deden. Daarnaast heeft Polen ruim 1,5 miljoen Oekraïense vluchtelingen opgevangen sinds het begin van de oorlog.

Oost-Europadeskundige Pucek benadrukt dat de band tussen Oekraïne en Polen complexer is dan die lijkt. "De afgelopen maanden heeft Polen zich gepresenteerd als grote bondgenoot, maar dat was ook uit eigenbelang. Het gaf Polen een verhoogde geopolitieke status en de regering kon daarmee kritiek op de erosie van het eigen democratische systeem afwenden."

Obstakel EU-lidmaatschap

Dat het nu tot een confrontatie is gekomen tussen de regeringsleiders, vindt Pucek niet verrassend. "Dat landbouwconflict borrelt al een tijdje. Regeringspartij PiS leunt sterk op de agrarische sector. En met de verkiezingen in het vooruitzicht heeft PiS extra reden om voor die sector op te komen."

De Poolse landbouwsector is met 2,5 procent van het bruto binnenlands product niet groot, en kan juist daardoor niet opboksen tegen een landbouwreus als Oekraïne.

Pucek voegt eraan toe dat het landbouwprobleem verder gaat dan PiS. "Het is bijvoorbeeld goed mogelijk dat de Burgercoalitie, een grote oppositiepartij, op dit gebied eveneens protectionistisch zou optreden. De Oekraïense landbouwexport wordt bovendien gezien als een van de grootste obstakels in het mogelijke toekomstige EU-lidmaatschap van Oekraïne. Als dit nu al geruzie oplevert met Polen, een trouwe bondgenoot van Oekraïne, dan is het met landen als Hongarije al helemaal onmogelijk om tot overeenstemming te komen."

Russische dreiging

Maar dat Polen heeft gezegd wapenleveranties voorlopig stop te zetten, is toch vooral retoriek, zegt Pucek. Polen zou alle wapens die zijn toegezegd al hebben geleverd en het zal wapens uit andere westerse landen blijven doorvoeren naar Oekraïne. "Uiteindelijk is het ook in het belang van de Poolse regering om Oekraïne op militair gebied te blijven steunen. De Russische dreiging wordt in Polen sterk gevoeld."

De Poolse en Oekraïense ministers van Landbouw hebben elkaar vandaag telefonisch gesproken over het conflict en afgesproken tot een oplossing te komen "die in het belang is van beide landen".