Massamoorden in Wolynië: slepend pijnpunt in de Pools-Oekraïense relatie

• Christiaan Paauwe

  verslaggever Midden- en Oost-Europa

De Pools-Oekraïense relatie is sinds de Russische invasie hechter dan ooit. Polen speelt als buurland logistiek een belangrijke rol en steunt Oekraïne op diplomatiek, militair en humanitair vlak. Maar er is een historisch trauma waar de twee landen niet uitkomen: de massamoorden in Wolynië tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarbij kwamen tienduizenden mensen, vooral Poolse burgers, om het leven.

Niet voor niets noemde een Poolse viceminister de kwestie deze week een 'pijnpunt' in de relatie tussen beide landen. In Polen wordt deze maand herdacht dat de grootschalige aanvallen op Poolse burgers 80 jaar geleden begonnen. Dat blijkt nog altijd een gevoelige kwestie die door de Russische invasie en de Poolse steun voor Oekraïne een extra lading heeft gekregen.

President Zelensky en zijn Poolse ambtsgenoot Duda herdachten de kwestie zondag samen in de Oekraïense stad Lutsk. Maar volgens nabestaanden is dat niet genoeg om de wond te helen.

"De genocide op Polen door Oekraïense nationalisten moet bij zijn naam worden genoemd", zegt priester Tadeusz Isakiewicz. Hij zet zich in voor erkenning van de genocide. Volgens hem schieten woorden als 'massamoord' en 'etnische zuiveringen' tekort om te omschrijven wat er is gebeurd.

Hij is teleurgesteld; niet alleen in Oekraïne, maar ook in de Poolse regering. "Al tientallen jaren worden er beloftes gedaan om een oplossing te vinden", zegt Isakiewicz. "En dat gebeurt steeds niet. Om de oorlog nu als excuus te gebruiken, vind ik niet juist."

De bloedige strijd om Wolynië

Wolynië ligt in het noordwesten van Oekraïne. Tijdens de Tweede Wereldoorlog behoorde het tot de Sovjet-Unie en woonde er een grote Poolse gemeenschap. Oekraïense nationalisten die vochten om een onafhankelijke staat te stichten wilden de regio voor zichzelf.

Na jaren van spanningen en aanvallen barstte het grootschalige geweld los in de nacht van 11 juli 1943. Boeren werden opgehitst om zich met zagen, bijlen en hooivorken tegen hun Poolse buren te keren. Kerken werden in brand gestoken. Mannen, vrouwen en kinderen werden op gruwelijke wijze vermoord. Bij Poolse vergeldingsacties werden vervolgens ook duizenden Oekraïners gedood. De schattingen over het aantal slachtoffers lopen uiteen van 50.000 tot 100.000.

In de tijd van de Sovjet-Unie mocht er niet worden gesproken over de gebeurtenissen, omdat Oekraïners en Polen elkaar moesten zien als bevriende broedervolken. De afgelopen decennia is er echter steeds meer aandacht voor Wolynië. Het Poolse parlement besloot in 2016 om de gebeurtenissen als genocide te bestempelen.

Dat jaar kwam ook de film Wolyn uit van een Poolse regisseur waarin de zuiveringen van zowel Joden als Polen door Oekraïense nationalisten zeer expliciet in beeld komen. De film mocht in Oekraïne niet worden vertoond.

Bekijk hier de trailer van Wolyn:

Een Oekraïense vertegenwoordiger zei onlangs in het Poolse parlement "de pijn te begrijpen" die Polen voelen bij dit hoofdstuk. Maar aan excuses of erkenning dat het een genocide was, wil Oekraïne niet. Nationalistische leiders zoals de controversiële Stepan Bandera worden in Oekraïne gezien als helden die streden tegen de Sovjet-Unie. Bandera stond aan het hoofd van de rebellengroep die verantwoordelijk was voor de aanvallen.

Historische figuren als Bandera zijn belangrijke symbolen in de huidige oorlog tegen Rusland. Dat maakt de kwestie ook in Polen zo gevoelig. De massamoorden in Wolynië worden in Russische propaganda gebruikt om Oekraïne in een kwaad daglicht te stellen. Het past in het narratief van het Kremlin dat ze tegen nazi's vechten.

Nabestaanden eisen dat de stoffelijke resten van duizenden slachtoffers die nog altijd niet zijn opgegraven, een eigen laatste rustplek krijgen. Ook roepen ze Oekraïne op om nationalistische helden die ze in Polen medeverantwoordelijk achten, niet te verheerlijken.

Dat het leeft in Polen, blijkt ook tijdens de herdenkingsdienst onder leiding van priester Isakiewicz in het klooster van Czestochowa. "Wij helpen Oekraïne nu", zegt de 75-jarige Krystyna Rostocka. "Maar wat als ze een deel van dit geld gebruiken voor nieuwe monumenten voor moordenaars van Polen? Dat idee maakt mij ontzettend droevig."

Een grootvader is met zijn kleindochter naar de herdenking gekomen. Volgens hem bestaat er geen twijfel over dat het een genocide was en zou het nu een goed moment zijn voor excuses. "Zeker gezien alle hulp die Polen Oekraïne heeft geboden en nog steeds biedt."

De discussie over Wolynië lijkt vooralsnog geen gevolgen te hebben voor de Poolse steun. Al suggereerde een minister onlangs wel dat het opgraven van de slachtoffers een voorwaarde zou kunnen worden voor Oekraïens EU-lidmaatschap.

Verzoening

De 26-jarige Simon is ook bij de herdenking in Czestochowa en is voorstander van steun aan Oekraïne. Hij vindt het juist nu een goed moment voor Kyiv om deze geschiedenis te erkennen. "We willen echte vriendschap tussen Polen en Oekraïne", zegt hij. "En dat is niet mogelijk zonder verzoening."

De gebeurtenissen in Wolynië worden dinsdag ook landelijk herdacht in Polen. Volgens president Duda zullen Oekraïense vertegenwoordigers daarbij aanwezig zijn. Maar de erkenning waar nabestaanden op hopen, zal er waarschijnlijk niet komen.