Eisinga's Planetarium in Franeker blijft uniek, maar archief 'ontmaskert' leermeester

Het is en blijft uniek, het planetarium dat de Friese wolfabrikant en zakenman Eise Eisinga zelfstandig bouwde in zijn eigen woning in Franeker. Maar in tegenstelling tot wat altijd werd gedacht, heeft Eisinga zichzelf niet altijd alles aangeleerd. Integendeel. Hij was geen autodidact maar had 'gewoon' een leermeester, blijkt uit archiefonderzoek.

Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium staat bekend als het oudste functionerende planetarium ter wereld en is nu een drukbezochte attractie in het noorden van Nederland. De bouw in het centrum van het Friese stadje duurde van 1774 tot 1781. Een vernuftig slingeruurwerk drijft het planetarium aan. De constructie geeft een actueel beeld van de posities van de zon, de maan, de aarde en de vijf andere planeten die destijds bekend waren. Het huis in Franeker is rijksmonument. Eisinga zelf is opgenomen in de Canon van Nederland en die van Fryslân.

Maar de geschiedenis wordt herschreven nu directeur Arjen Dijkstra in de archieven van Tresoar, het Fries Historisch en Letterkundig Centrum in Leeuwarden een opvallend manuscript heeft ontdekt. Het gaat om een document met de omschrijving Meetkonst van W.W. 4to, meldt Omrop Fryslân.

Op het document staat een aantal ingewikkelde wiskundige sommen die studenten op de toenmalige Universiteit van Franeker moesten maken. Iets verderop in het archief vond Dijkstra een schrift van Eise Eisinga waarin hij exact die sommen aan het maken is. "Ik dacht nog, het zal toch niet hetzelfde zijn. Maar het zijn echt precies dezelfde wiskundige opgaves. Wow!", aldus Dijkstra.

Soort cursus wiskunde

Hij vermoedt dat docent en wolkammersknecht Willem Wytzes destijds "een soort cursus wiskunde" gaf op de universiteit, de sommen mee naar huis nam en ze daarna door Eisinga liet maken.

Vraag is wat dit doet met de status van Eisinga; elke bezoeker die het planetarium bezoekt, krijgt als eerste te horen dat de wolfabrikant een autodidact was en écht alles zelf deed. "Die mythische status? Daar verandert niets aan", zegt Dijkstra. "Iemand die zichzelf alles aanleert is een soort Tarzan die leeft in een onbewoond oerwoud en zichzelf aanleert om te lezen en schrijven."

Dat Wytzes behulpzaam was maakt volgens Dijkstra weinig verschil. "Het is misschien wat minder mythisch, maar wel échter. En iedereen die wel eens in het planetarium is geweest, weet hoe bijzonder het is. Het is echt overweldigend. En of Eisinga dat nou in zijn eentje bedacht heeft of hulp heeft gehad, maakt niet eens zoveel uit."