De Bie was aartsvader van de tv-satire, van Klisjeemannetje tot meneer Foppe

• Petra Steenhoff

  redacteur Online

Wim de Bie kan samen met Kees van Kooten worden beschouwd als de aartsvader van de actuele satire op televisie. Tientallen jaren lang gaf het duo wekelijks commentaar op de actualiteit in programma's als het Simplisties Verbond, Koot en Bie en Keek op de Week. Veel van hun taalvondsten en typetjes leven voort.

Het duo verrijkte de Nederlandse taal met woorden als 'regelneef' en 'doemdenken' en uitdrukkingen als 'mozes kriebel', 'hou je d'r buiten, Cock' en 'op hun pik getrapt'. Onder de vele bekende typetjes die door Wim de Bie werden gespeeld zijn de verlegen Meneer Foppe, kruidenvrouwtje Berendien uut Wisp, de voormalige leraar Duits Otto den Beste en burgemeester Van der Vaart van Juinen.

De VPRO zendt vanavond een eerbetoon uit, op NPO 1 na het late NOS Journaal en op NPO 2 na Nieuwsuur.

Een terugblik op het veelzijdige oeuvre van De Bie:

Wim de Bie, geboren in 1939, groeit op in een creatief gezin in Den Haag. Zijn vader schrijft in zijn vrije tijd humoristische verhalen en zijn moeder kan goed zingen en speelt piano.

Op het Haagse Dalton Lyceum maakt hij kennis met Kees van Kooten. Samen richten ze de cabaretgroep Cebrah op, die ook na de middelbare school blijft bestaan. Ook schrijven ze de schoolkrant vol.

Na militaire dienst gaat hij Nederlands studeren omdat hij leraar wil worden. Als hij een advertentie ziet voor een opleiding tot radiocabaretier meldt hij zich echter daarvoor aan en stopt met zijn studie. In 1963 haalt hij zijn diploma en kan hij aan de slag bij het jongerenprogramma Multiplex op de radio.

Partijtje biljarten

Al snel komt ook schoolvriend Kees van Kooten werken bij het programma, dat is omgedoopt tot Uitlaat. Hier ontstaan de Klisjeemannetjes: twee Hagenezen die tijdens een partijtje biljarten gesprekken in clichés voeren. Via een optreden in het populaire tv-programma Mies en scène dringen de Klisjeemannetjes door tot de televisie en vanaf 1965 zijn ze regelmatig te zien in Hadimassa en Het gat van Nederland.

In 1972 richten Van Kooten en De Bie het Simplisties Verbond op, dat streeft naar meer eenvoud in de maatschappij. Als logo wordt een mattenklopper gebruikt: iedereen die zondigt tegen het simplisme krijgt daar symbolisch een klap mee.

Ze krijgen op de zondagavond zendtijd op de televisie van de VPRO. In dit programma maken ook de eerste typetjes hun entree, zoals Cor van der Laak (Kees van Kooten) en Meneer Foppe (Wim de Bie).

Met hun actuele tv-satire scheppen ze een heel nieuw televisieformat. In 1974 krijgt het duo een Zilveren Nipkowschijf voor hun aandeel in Het Gat van Nederland en drie jaar later krijgen ze als eersten in de geschiedenis deze prijs voor de tweede keer voor Het Simplisties Verbond. In 1985 wordt daarbovenop speciaal voor hen de Ere-Zilveren Nipkowschijf in het leven geroepen.

'Geen gezeik, iedereen rijk'

Na vijf seizoenen verdwijnt het Simplisties Verbond wat meer naar de achtergrond in nieuwe programma's. Hierin is een grote rol weggelegd voor de 'vrije jongens' Jacobse en Van Es (De Bie). Zij zijn de grondleggers van de Tegenpartij, een fictieve politieke partij voor "alle Nederlanders die niet meer tegen Nederland kenne".

De Tegenpartij wordt zo populair dat de kans op Kamerzetels bij de verkiezingen van 1981 reëel is. Daarom besluiten De Bie en Van Kooten om Jacobse en Van Es vlak voor de verkiezingen 'om te brengen'. Later zouden ze daar nog vaak spijt van hebben, bekennen ze in 2012 in Vrij Nederland.

"We hadden de heren nog goed kunnen gebruiken", zegt De Bie. "Ze waren hun tijd ver vooruit, de slogan van De Tegenpartij 'geen gezeik, iedereen rijk', heeft pas later breed navolging gekregen. Soms lieten we ze nog wel eens opduiken: tijdens de Falkland­oorlog waren ze wapenhandelaren, in Nieuw-Zeeland troffen we ze aan op een landweg met een seksshop. En ze hebben nog een autorace gehouden op het Binnenhof. Fout natuurlijk, dood is dood."

Het succes krijgt in 1988 een vervolg met Keek op de Week. Een wekelijks programma op de zondagavond, direct na het NOS Journaal, waarin de actualiteiten op de hak worden genomen door middel van sketches met typetjes.

Bekende types van Wim de Bie in dat programma zijn Frank van Putten ("maar ik heb geen lekkere del van een meid en daar ben ik voor behandeld"), kluizenaar Walter de Rochebrune, en de alcoholische zwerver Dirk die altijd een biertje wil drinken met Van Kooten, maar De Bie juist totaal niet ziet zitten.

Keek op de Week wordt gezien als het creatieve hoogtepunt van het televisiewerk van Van Kooten en De Bie en wordt tot 1993 uitgezonden.

Na Keek op de Week volgen Krasse Knarren, In bed met Van Kooten en De Bie, Deksel van de Desk en opnieuw Van Kooten en De Bie. In alle programma's die het duo maakt, speelt De Bie altijd de meer politieke en moralistische helft van het duo. Maar dat was hij zeker niet, zegt hij in Vrij Nederland.

"Het was een kwestie van rolverdeling voor de camera, achter de schermen dachten we er hetzelfde over. Dat ik de grote lijn zou bewaken en dat Kees daaromheen zou dribbelen, dat beeld is ons wel eens opgedrongen, maar het klopt niet."

"Tot op de dag van vandaag word ik daarop gecast, ik wéét het zogenaamd zo goed. Dus word ik gevraagd voor lezingen en om in essays de Nederlandse samenleving door te lichten. Dat kan ik dus helemaal niet."

In 1998 houdt Kees van Kooten het voor gezien en komt er een eind aan hun samenwerking. De Bie gaat verder met televisie maken met programma's als De bunker van De Bie, Nachtcrème en De Bühne van De Bie.

Naast zijn televisiewerk is De Bie ook actief als schrijver en zanger. Hij brengt vier solo-albums uit. Van de negen boeken die hij schrijft, gaan er vijf over zijn bekendste typetje, meneer Foppe. Voor de verhalenbundel Schoftentuig krijgt hij de Henriëtte Roland Holst-prijs.

Samen met Van Kooten maakt De Bie ook jarenlang de Bescheurkalender, met daarop iedere dag een grap, woordspeling, overpeinzing of foto. De kalender verschijnt tussen 1972 en 1987. Dan zijn de ideeën op.

In 2002 begint De Bie als een van de eersten onder de naam Bieslog een eigen weblog. Daarin becommentarieert hij het nieuws, plaatst foto's en maakt filmpjes waarin de oude 'Koot en Bie-sfeer' duidelijk te herkennen is.

"Dat was een openbaring", zei hij in een interview met Marketing Facts in 2015. "Dat leidde bij mij tot euforie die jaren heeft geduurd. Als het met Kees een feest was om iets te maken, dan was dit een afterparty. Ik hoefde me nergens meer aan te houden. Het hoefde niet satirisch, maar mocht wel en het kon overal over gaan, ook autobiografisch."

De rol van hoogleraar in de satire aan de Universiteit van Tilburg ligt hem ook. "Ik heb vaak een professor, doctor, ingenieur of professordoctoringenieur gespeeld, maar nu word ik écht professor."

Hoewel De Bie online actief bleef met het beheer van het Koot en Bie YouTube-kanaal en het nieuws via Twitter becommentarieerde, werd het de afgelopen tijd stiller rond De Bie. In een overlijdensbericht meldt de VPRO dat De Bie de laatste jaren gebukt ging onder gezondheidsproblemen. "Maar alsnog is zijn dood bij de VPRO aangekomen als een enorme schok."

Bekijk hieronder een volledige aflevering van Keek op de Week, het programma dat gezien wordt als het creatieve hoogtepunt van Van Kooten en De Bie.