Niet alleen bij explosies Nord Stream bruinvissen doof: 'Gebeurt ook hier'

• Noor de Kort

  redacteur Online

De explosies in gaspijpleidingen Nord Stream 1 en 2 vorig jaar september hebben er waarschijnlijk toe geleid dat kabeljauwen, bruinvissen en zeehonden in de omgeving zijn doodgegaan of doof zijn geworden. Dat concluderen Deense, Duitse en Poolse onderzoekers.

Goed dat er aandacht is voor de effecten van explosies voor zeedieren, vindt marien ecoloog Geert Aarts van Wageningen University & Research en het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ). "Want dit gebeurt in Nederland ook gewoon."

Hij heeft het over gecontroleerde explosies van bommen uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog, die op de bodem van de Nederlandse Noordzee liggen. In de Tweede Wereldoorlog lieten Engelse piloten bommen die zij niet in Duitsland hadden gedropt vaak in de Noordzee vallen om brandstof te besparen.

"Defensie ruimt die bommen op", zegt Aarts. In 2021 ging het om 52 stuks. Bij een ontploffing kunnen bruinvissen en zeehonden in de directe omgeving doodgaan, en verder weg van de klap worden ze helemaal of gedeeltelijk doof, aldus Aarts.

Geen visje meer vangen

Begin vorig jaar ontstond veel commotie toen de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) een bom uit de Tweede Wereldoorlog ruimde voor de kust van Zandvoort. Die explosie was vergelijkbaar met de explosies bij de Nord Stream, zegt Aarts. De knal en trillingen waren kilometers verderop hoorbaar en voelbaar en riepen vragen op over de gevolgen voor zeezoogdieren.

"Normaal gesproken, als het verder van de kust is, kraait daar geen haan naar", zegt Aarts. "Terwijl het best serieuze consequenties kan hebben."

Door de schokgolven bij de explosies in Nord Stream 1 en 2 gingen alle bruinvissen binnen een straal van 4 kilometer direct dood, schatten de onderzoekers in het recente rapport. Doordat de populatie in de Oostzee met 500 dieren relatief klein is, is het verlies van enkele dieren al een gevaar voor het voortbestaan, stellen zij.

Ook zijn bruinvissen binnen een straal van 50 kilometer mogelijk doof geworden. En dat is problematisch, zegt Aarts. "Bruinvissen sturen kliks in het water, en met behulp van reflectie - net als vleermuizen - weten ze waar een vis zwemt en hoe groot die is. Als een bruinvis ernstige gehoorschade heeft, kan hij geen visje meer vangen, en zijn de overlevingskansen klein."

Populatie onder druk

In de Noordzee is de populatie bruinvissen een stuk groter: 350.000 dieren, waarvan 30.000 tot 80.000 in de Nederlandse wateren. Maar ook hier staat de populatie volgens Aarts onder druk door onder andere de scheepvaart, bijvangst, en dus ook ontploffingen.

Uit een onderzoek in 2016 bleek dat explosies in de Noordzee waarschijnlijk jaarlijks bij meer dan 1000 bruinvissen permanente gehoorschade veroorzaken, en bij 15.000 tot 25.000 tijdelijke gehoorschade.

Defensie liet in 2015 onderzoeken tot hoe ver bruinvissen het geluid van de ontploffing kunnen horen, en op welke afstanden blijvend of tijdelijk gehoorverlies kan ontstaan:

Sinds 2015 ruimt defensie steeds meer bommen in de Noordzee, blijkt uit cijfers van Rijkswaterstaat. In 2015 waren het er 26, in 2021 ging het om 52 geruimde bommen. De toename heeft onder andere te maken met de aanleg van windmolenparken op zee, zegt Frans-Peter Lam van onderzoeksinstituut TNO. "Men wil geen ongelukken, dus een gebied waar zo'n windmolenpark komt, wordt goed doorzocht op bommen."

Bij het ruimen van explosieven kijkt defensie van tevoren welke maatregelen mogelijk zijn om de risico's voor zeedieren te verkleinen, zegt woordvoerder Alex Kranenburg. Bijvoorbeeld door een explosief te laten liggen, of op een andere plek in zee of op het land te laten ontploffen.

Maar dat kan niet altijd, daarom gebruiken mijnenjagers sinds 2018 een Accoustic Deterrent Device (ADD). "Door een bepaald geluid onder water uit te zenden, verjaagt dit bruinvissen en zeehonden voordat we explosieven gecontroleerd tot ontploffing brengen."

Die apparaten helpen niet tegen alles, zegt Aarts. "Als je een bom tot ontploffing brengt, heeft dat altijd impact. Het geluid komt veel verder dan dat apparaat dieren kan wegjagen."

Nog duizenden bommen

Defensie heeft onderzoek gedaan naar andere methodes om explosieven te laten ontploffen, waarbij de effecten voor zeedieren minder groot zijn. "Maar die zijn niet altijd succesvol en brengen in bepaalde gevallen andere problemen met zich mee", zegt Kranenburg. Meer onderzoek is nodig, zegt hij.

Maar hij wijst er ook op dat het "van enorm belang is dat explosieven op zee geruimd worden". Er liggen naar schatting nog duizenden bommen op de bodem van de Noordzee. "Wanneer een visserij- of koopvaardijschip op een explosief vaart, is de milieuschade een stuk groter en minder goed te overzien."