Hoe de betekenis van woke veranderde in 2022

• Sharyfah Bhageloe

Sommige politieke partijen zien het als een gevaar en minister van Justitie en Veiligheid Yesilgöz noemde het "een bedreiging voor de rechtsstaat": 'wokisme'. Het is dit jaar misschien wel een van de meest controversiële woorden geworden.

Cultuursocioloog Walter Weyns, hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen, schreef het boek Wie wat woke? De term wokisme gebruikt hij liever niet. "Het wekt de indruk dat het een afgeronde ideologie is met denkers, verantwoordelijken en spokespersons. Dat is niet het geval, woke is veel losser." Maar wat is woke dan en waar komt het vandaan?

Stay woke

Eerst het begin: het woord woke dook op in de jaren 30 toen het door zwarte Amerikanen werd gebruikt als slang (straattaal) om elkaar alert en 'wakker' te houden voor structureel racisme. Elkaar behoeden voor blinde vlekken voor racisme werd omschreven als 'stay woke'. Vanaf de jaren 60 kreeg het een politieke lading, toen zwarte burgerrechtenbewegingen het gingen gebruiken.

"Het werd als een verzamelkreet gebruikt om mensen bewust te maken van het onrecht waar ze mee leefden", zegt Weyns. Sinds deze eeuw wordt het fenomeen ook in feministische kring gebruikt. "Door de snelle verspreiding via sociale media werd het voor allerlei vormen van uitsluiting, discriminatie en achterstelling en ongelijkheid gebruikt."

Volgens Monique Roelofs, hoogleraar filosofie van kunst en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam, werd de term woke de afgelopen tien jaar gepopulariseerd en uitgebreid, maar veranderde langzaam ook de betekenis. "Nu gaat het over bewustzijn van allerlei vormen van sociale onderdrukking, structureel privilege en het heeft ook expliciet met seksualiteit en gender te maken."

Bekender, maar ook negatief

In het Verenigd Koninkrijk heeft bureau Ipsos onderzoek gedaan naar het begrip. Het aantal mensen dat leest of hoort over woke zijn neemt daar toe: 65 procent van de bevraagden kende het begrip. In 2020 was dit nog 49 procent. Vooral 55-plussers raakten tussentijds meer bekend met de term.

De afgelopen jaren kreeg woke ook een negatievere lading: meer mensen in Groot-Brittannië vatten het volgens Ipsos op als belediging. Ook dit gevoel nam vooral toe onder 55-plussers.

Cultuursocioloog Weyns: "Doordat woke op vele manieren wordt gebruikt, heeft het verschillende ladingen. Dat maakt de verwarring over de betekenis groter."

Felle voorstanders van de vrijheid van meningsuiting zien woke als het smoren van de academische vrijheid. "Dat is het in zekere zin ook", zegt Weyns, "maar voorstanders van woke vragen om op een respectvolle manier over minderheidsgroepen te praten. Waarom? Omdat bepaalde mensen die beleving voelen, zich onveilig voelen en gehoord en begrepen willen worden."

Begin december bleek uit onderzoek van verschillende hogeschool- en universiteitsbladen dat medewerkers in het hoger onderwijs die diversiteit proberen te bevorderen, geregeld te maken krijgen met (online) intimidatie. Roelofs overkwam dit ook toen ze in 2020 aan het werk ging aan de UvA. Ze ontving binnen een paar maanden haatmail. "Ik werd woke-hoer genoemd", zegt ze. Een verklaring voor de haatreactie wil de hoogleraar niet geven.

"Langzamerhand is woke in het algemeen taalgebruik een negatief begrip geworden. Het wordt als scheldwoord gebruikt. Ik schrik ook van de uitspraken van minister Yesilgöz", vervolgt Roelofs. De minister noemde woke een problematische beweging die de vrijheid van meningsuiting ondergeschikt maakt aan subjectieve emoties. "Het werkt paradoxaal, want het 'anti-wokisme' begaat zelf precies het soort uitsluiting waar het woke van beticht. Het gaat kritisch analyseren van cultuur in het onderwijs juist tegen."

Geëscaleerde cancelcultuur

Woke wordt vaak verward met bepaalde extreme aspecten van een cancelcultuur, vindt Roelofs. Dat is het boycotten van personen die in de ogen van sommigen in de fout zijn gegaan. Als voorbeeld noemt ze het snel weghalen van een schilderij vorige maand op de Universiteit Leiden, na een tweet van een medewerker die zich aan het doek ergerde. Op het schilderij uit 1976 staan zes oudere mannen uit het toenmalig bestuur van de universiteit afgebeeld.

"Hier werden vragen die gesteld moesten worden, niet gesteld," zegt Roelofs. Vragen zoals: "Hoe werkt een schilderij? Hoe verhoudt dat zich tot de functie van die specifieke kamer?" Het schilderij is inmiddels tijdelijk teruggehangen.

"De geëscaleerde cancelcultuur zou bekritiseerd moeten worden en woke moet daar los van gezien worden," zegt de hoogleraar. "Ik geloof in de kracht van het publieke debat, een kritische analyse van cultuur en subtiel nadenken daarover en de nuances zien. Zo ontstaat er een groter draagvlak waardoor er bepaalde scherpe kantjes van het debat af gaan."