Tbs-systeem zit muurvast: 'Elke bezemkast omgebouwd'

• Jiske van Haga

  redacteur Online

Het tbs-systeem in Nederland zit muurvast en klinieken zitten totaal verstopt. Het aantal mensen dat wacht op een plekje in een tbs-kliniek is in twee jaar tijd ruim verdubbeld, ondanks een dringende waarschuwing van de Inspectie Justitie en Veiligheid in 2020 dat het systeem dreigde vast te lopen. Dat blijkt uit cijfers die de NOS heeft opgevraagd bij het ministerie van Justitie en Veiligheid.

Vergeleken met 2017 is de wachtlijst zelfs vier keer zo lang geworden. Zaten er destijds gemiddeld 26 mensen in de gevangenis te wachten op een tbs-behandeling, in 2020 was dat opgelopen tot 45 en inmiddels staat de teller op gemiddeld 106 mensen die wachten omdat de tbs-klinieken vol zitten.

Het ministerie van Justitie en Veiligheid verwacht niet dat er op korte termijn iets verandert aan de situatie. "De komende tijd blijft er aanzienlijke druk om alle tbs-gestelden te plaatsen. In deze periode zal naar verwachting een hoog aantal tbs-passanten in het gevangeniswezen verblijven", zegt een woordvoerder over de kwestie.

'Elke bezemkast omgebouwd'

Bestuurder Harry Beintema van de Van Mesdag-kliniek in Groningen ziet de problematiek dagelijks in zijn werk. "In de afgelopen jaren hebben we elke bezemkast omgebouwd tot een plekje. De gebouwen zitten hartstikke vol en we hebben niet meer personeel."

Daarbij speelt mee dat zittende patiënten nauwelijks uitstromen: er is in de samenleving simpelweg geen plek waar mensen na hun behandeling terecht kunnen. En daardoor is er ook geen plek voor nieuwe tbs-gestelden. "Er zitten mensen in gevangenissen die behandeling nodig hebben, dat is naar en slecht", zegt Beintema.

De kliniek in Groningen is lang niet de enige die tot de nok vol zit, stelt de bestuurder. Hij verwacht dat er in elke kliniek wel tien à twintig mensen zitten die wachten op een plek in de samenleving. "Het is zeer frustrerend. Wij willen mensen kunnen laten terugkeren naar de samenleving, naar huizen en voorzieningen voor beschermd wonen. Maar die zijn er niet."

Niet alleen klinieken en medewerkers zijn gefrustreerd, maar ook cliënten zelf, ziet advocaat Abdel Ytsma van Bureau TBS Advocaten, dat zo'n 15 procent van de tbs-populatie in Nederland bijstaat. "Ze zijn radeloos, wanhopig en gefrustreerd. Het is niet goed voor die kwetsbare mensen om zo lang zonder behandeling te zitten. Die onzekerheid, je kunt je er iets bij voorstellen wat dat doet. Het wordt er daardoor niet per se veiliger op in de gevangenis."

Het tekort aan woonruimte voor uitbehandelde tbs'ers is een groot probleem. In een ideale wereld stromen tbs'ers na behandeling in de kliniek uit naar bijvoorbeeld een zelfstandige woning of begeleid wonen. Maar al jaren moeten tbs'ers concurreren met bijvoorbeeld migranten die een verblijfsvergunning hebben gekregen. Bovendien staan inwoners van veel gemeenten niet te wachten op tbs'ers in hun buurt.

"Veel mensen protesteren tegen de komst van bijvoorbeeld voorzieningen voor begeleid wonen. Ze vinden het wel goed dat ze er zijn of komen, maar niet bij mij in de buurt zeggen ze dan", aldus Beintema over de uitstroom.

En dat heeft ook te maken met de negatieve beeldvorming, stelt Michiel van der Wolf, hoogleraar forensische psychiatrie aan de Universiteit Leiden. "Het speelt wel degelijk een rol dat de samenleving minder open staat voor tbs'ers."

Scheef beeld

Volgens Beintema is het heel lastig dat negatieve beeld te beïnvloeden; de bestuurder is ruim twintig jaar werkzaam in de tbs en blijft naar eigen zeggen maar tekst en uitleg geven. "Elke keer als er ook maar iets gebeurt, denken mensen: zie je wel, gevaarlijk!"

"Feit is, dat als je kijkt naar de recidivecijfers, dat ons tbs-systeem werkt", zegt Van der Wolf. "Maar het beeld dat er van tbs bestaat is scheef. Er zijn bijvoorbeeld steeds minder incidenten met tbs'ers op verlof, maar er worden wel meer nieuwsberichten over geschreven. Zo kunnen mensen niet anders dan denken dat het steeds vaker misgaat."

De afgelopen jaren leggen rechters vaker tbs met dwangverpleging op. In 2016 werd dat 106 keer opgelegd, in 2020 steeg dat getal naar 167. Advocaat Ytsma pleit voor meer terughoudendheid van rechters bij deze zwaarste maatregel. "Binnen de grenzen van het recht zijn er ook andere oplossingen aan te dragen."

Op korte termijn ligt de oplossing voor de schrijnende situatie bij de klinieken volgens Ytsma in het uitbreiden van de klinieken met zogenoemde longcare-plekken (waar een lager beveiligingsniveau geldt), zodat er ruimte in de tbs-klinieken ontstaat.

"Niet ergens in een klein dorp een gebouw neerzetten en daar tbs'ers in zetten, maar bij bestaande klinieken plekken aanbouwen waar mensen rustig kunnen resocialiseren zonder die behandeldruk. Dus bouwen én personeel aantrekken", zegt Ytsma.

Dat de situatie alsmaar nijpender wordt, ziet ook de Tweede Kamer: daar willen ze in het voorjaar een debat houden over de toekomst van tbs.