Zo groot was de rol van Gorbatsjov bij de val van de Muur
Michaïl Gorbatsjov, die vandaag in Moskou wordt begraven, was nergens zo populair als in Duitsland. 'Gorbi' werd gezien als de man achter de val van de Berlijnse Muur en de totstandkoming van de Duitse eenheid, maar hoe terecht is dat?
Na de Koude Oorlog is de mythe ontstaan dat de val van de Berlijnse Muur de verdienste is van de Amerikaanse oud-president Ronald Reagan, die regeerde van 1981 tot 1989. Het gaat terug op een gebeurtenis die destijds maar weinig publiciteit kreeg.
De Amerikaanse president riep op 12 juni 1987 bij de Brandenburger Tor Gorbatsjov op de Muur neer te halen. "Secretaris-generaal Gorbatsjov, als u vrede wilt, als u welvaart wilt voor de Sovjet-Unie en Oost-Europa, als u vrijheid wilt, kom naar deze poort!"
Bekijk de toespraak van Reagan met de legendarische woorden: "Mr. Gorbachev, open this gate, mr. Gorbachev, tear down this wall!"
Ruim twee jaar later werd de Muur inderdaad neergehaald, maar er is geen aanwijzing dat de speech van Reagan daarbij een rol heeft gespeeld. Gorbatsjov reageerde er in elk geval niet op en het Sovjet-persbureau TASS kwalificeerde de toespraak als een oorlogszuchtige provocatie.
Voor het tweede deel van de mythe, dat Gorbatsjov de Muur vervolgens neerhaalde, is meer te zeggen. De Sovjetleider gaf weliswaar niet persoonlijk opdracht tot het openen of neerhalen van de Muur, maar zijn optreden heeft de val van de Muur wel veroorzaakt.
Satellietstaten
De communistische regimes in Oost-Europa waren in de jaren 1945-1949 door Stalin geïnstalleerd en sindsdien door de Sovjet-Unie overeind gehouden. In Hongarije in 1956 en Tsjecho-Slowakije in 1968 gebeurde dat met een militaire invasie, in de DDR gebeurde het in 1953 met het neerslaan van een arbeidersopstand door de daar al aanwezige Russische tanks en in 1961 met de bouw van de Muur, waarvoor Sovjetleider Chroesjtsjov de DDR toestemming had gegeven.
Het bouwwerk met tankgrachten, schietinstallaties en wachttorens rond West-Berlijn moest een eind maken aan de leegloop van de DDR en deed dat ook. Vanaf toen was het vrijwel onmogelijk voor DDR-burgers om weg te komen.
Bovendien steunde de Sovjet-Unie de satellietstaten met goedkope leveranties van voedsel en goederen en met de permanente aanwezigheid van troepen.
Universeel principe
Gorbatsjov concludeerde dat de Sovjet-Unie zich dit allemaal niet kon veroorloven. Op 7 december 1988 maakte hij in een toespraak voor de Verenigde Naties duidelijk dat de communistische regimes niet langer konden rekenen op de Sovjet-Unie.
Hij kondigde een grote vermindering van de troepenmacht in Oost-Europa aan en zei dat "keuzevrijheid een universeel principe is. Daarop mogen geen uitzonderingen zijn". Het was duidelijk dat de satellietstaten vrij waren hun eigen weg te gaan.
Polen en Hongarije
Een week later nodigde in Polen de officieel nog verboden vakbond Solidariteit het regime uit voor onderhandelingen. Een half jaar later volgden verkiezingen, waarin de communisten werden weggevaagd. Vrijwel tegelijkertijd droeg de communistische partij in Hongarije zelf de dictatuur ten grave.
De DDR-leiders waren absoluut niet van plan iets te veranderen, maar kwamen vooral door de veranderingen in Hongarije onder druk te staan. Hongarije had aan de Oostenrijkse grens letterlijk het IJzeren Gordijn doorgeknipt.
Tienduizenden DDR-burgers probeerden van hun zomervakantie in Hongarije gebruik te maken om weg te komen, vaak met succes. Daarnaast was er vanaf september in Leipzig wekelijks een steeds massaler wordende demonstratie waarin onder het motto "Wir sind das Volk" vrijheid en democratie werd geëist.
Verjaardag
Toch leek het regime nog stevig overeind te staan toen de DDR op 7 oktober 1989 zijn veertigste verjaardag vierde. Gorbatsjov was daarbij te gast. Hij zag op de avond van 6 oktober in Oost-Berlijn een fakkeloptocht van de communistische jeugdbeweging. Honderdduizend jongeren marcheerden in blauwe uniformen langs hem en de 77-jarige DDR-leider Erich Honecker.
Op de verjaardag zelf was er een militaire parade. Het zag er indrukwekkend uit:
De DDR had slechts 17 miljoen inwoners, maar de gewapende strijdkrachten telden wel 1,2 miljoen man. Over de brede Karl Marx Allee trok een eindeloze stoet militairen met tanks, pantserwagens en raketten. Ze marcheerden in Pruisische ganzenpas langs Honecker en Gorbatsjov, terwijl ze hun laarzen precies gelijk op het plaveisel lieten dreunen.
Te laat
Maar ineens gebeurde er iets onverwachts: jongeren aan de kant riepen opstandige leuzen en "Gorbi, help ons!". Buiten het zicht van Gorbatsjov greep de geheime politie later die dag met grof geweld in. Honderden demonstranten werden in elkaar geslagen. Duizend werden er gearresteerd.
Het waren de laatste stuiptrekkingen van het Oost-Duitse communisme. Gorbatsjov liet de DDR-leiders diezelfde avond weten dat hij niet zou helpen als het volk in opstand kwam. Tegen Honecker zou hij gezegd hebben dat "wie te laat komt, door het leven wordt gestraft".
China
Een paar dagen later kreeg Honecker een hoge Chinese functionaris op bezoek. Deze vergeleek de onlusten in de DDR met de studentenopstand in China die een paar maanden eerder op het Tianmenplein in bloed was gesmoord. Honecker zag daar voor de DDR ook wel wat in, maar zonder steun van de Sovjet-Unie durfden zijn collega's het niet aan. Toen hij voorstelde met geweld een eind te maken aan de protesten in Leipzig werd hij afgezet.
In de weken daarna namen de protesten dramatisch toe en verspreidden ze zich over vele steden. Op 4 november demonstreerden bijna een miljoen Oost-Duitsers in Berlijn voor onmiddellijke veranderingen. Dezelfde dag opende Tsjecho-Slowakije zijn grenzen, waardoor tienduizenden Oost-Duitsers naar het Westen ontkwamen.
Reiswet
In paniek kondigden de Oost-Duitse leiders een nieuwe reiswet af, waardoor DDR-burgers zonder toestemming vooraf naar het westen konden reizen. Ze hoopten daarmee de druk van de ketel te halen, maar het tegendeel gebeurde.
Nadat de reiswet in de vroege avond van 9 november op de televisie bekend was gemaakt, trokken mensenmenigtes naar de Muur om een vrije doortocht te eisen. De grenswachten hadden geen instructie om hen door te laten, maar een lid van het Oost-Duitse Politbureau leek op tv te suggereren dat dat per direct mocht. Tegen middernacht bezweken ze voor de druk en ging de grens open. Nog diezelfde nacht begonnen Oost- en West-Duitsers met de sloop van de Muur.
Duitse eenheid
Drie weken later zette de West-Duitse bondskanselier Kohl de Duitse hereniging op de agenda. Aanvankelijk hadden Frankrijk, Groot-Brittannië en Nederland grote bezwaren, maar de VS en de Sovjet-Unie stemden er vlot mee in. Vijf maanden voor de val van de Muur had Gorbatsjov in een gesprek met Kohl al laten blijken dat over hereniging te praten viel, als de Sovjet-Unie omvangrijke economische steun kreeg.
Kohl kocht inderdaad Gorbatsjovs toestemming. Binnen een jaar na de val van de Muur werd de DDR opgeheven en was de Duitse eenheid een feit.
Zo kwam een eind aan een korte periode van ongekende en onverwachte omwentelingen in Europa. Wie op 1 januari 1989 had voorspeld dat de Muur binnen een jaar verdwenen zou zijn, zou voor gek zijn verklaard. Europa was na meer dan veertig jaar Koude Oorlog zo gewend aan het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur, dat algemeen werd gedacht dat de DDR nog tientallen jaren zou blijven bestaan, al zag haar leider Honecker er in 1989 al uit alsof zijn laatste uur had geslagen.
Bekijk hier een terugblik op het jaar waarin het IJzeren Gordijn viel:
