Rusland heeft met zijn gas geen alternatief voor Europese markt

• Geert Groot Koerkamp

Europa en ook Nederland zijn al dagen in bange afwachting van het 'uur X'. Zal Rusland op 21 juli de gasleveranties via de pijpleiding Nord Stream 1 hervatten? En zo ja, om welke volumes zal het dan gaan? Het persbureau Reuters meldt op basis van anonieme bronnen dat het Russische staatsgasbedrijf Gazprom donderdag de kraan weer zal opendraaien, zoals beloofd. En ook het Duitse gasnetbedrijf Gascade gaat ervan uit dat dat gaat gebeuren.

Dat biedt een sprankje hoop, maar kan de tergende onzekerheid niet wegnemen.

Het is niet voor het eerst dat Rusland in Europa onrust zaait door de hand aan de gaskraan te houden. De afgelopen decennia heeft Moskou meermalen de gasleveranties aan Europa gestaakt of gereduceerd, meestal tijdens hoog oplopende conflicten met transitland Oekraïne. Maar nooit eerder was de situatie zo precair als nu. Sinds het begin van dit jaar heeft Gazprom, onder diverse voorwendselen, de gasleveranties al verminderd met 33 procent.

Op 11 juli staakte Rusland het gastransport via Nord Stream 1, een pijpleiding die via de bodem van de Oostzee gas rechtstreeks vervoert van Rusland naar Duitsland. Vorig jaar werd langs dezelfde route Nord Stream 2 voltooid, maar die is vanwege westerse sancties niet in gebruik genomen. Gazprom zegt dat het geen andere keus had en beroept zich op overmacht. Een van de turbines die het gas door de leiding moeten pompen was voor onderhoud naar Canada verscheept en is inmiddels onderweg terug naar Rusland.

Politiek motief

Maar het ontbreken van een enkele turbine is geen antwoord op de vraag waarom Gazprom niet aan zijn leveringsverplichting kon voldoen. Een duidelijke technische oorzaak die dat zou beletten lijkt er niet, en dat suggereert een politiek motief voor het besluit. Dat lijkt bovenal bedoeld om Europa alvast te laten voelen hoe het is om zonder Russisch gas te zitten in de aanloop naar 2027, het streefjaar waarin de Europese Unie niet langer afhankelijk wil zijn van Gazprom.

Rusland en zijn Europese afnemers zijn via een uitgebreid netwerk aan gaspijpleidingen met elkaar verbonden. Nord Stream is nu de primaire route, maar lang niet de enige. Gazprom kan via Belarus en Polen gas leveren aan Duitsland (die leiding ligt nu stil vanwege Russische sancties tegen de Poolse exploitant), en ook grote volumes via Oekraïens grondgebied. Daarnaast loopt er een pijpleiding via de bodem van de Zwarte Zee naar Turkije, vanwaar gas kan worden getransporteerd naar afnemers in Zuidoost-Europa.

Ommezwaai naar het oosten

Wat gas betreft zijn Rusland en Europa tot elkaar veroordeeld, en dat zal nog even zo blijven. De Europese afhankelijkheid van Russisch gas is groot. Gazprom dekt met gas uit de West-Siberische velden ongeveer 40 procent van de Europese behoefte en in sommige landen ligt dat percentage nog beduidend hoger. Maar Rusland heeft Europa meer nodig dan andersom. Europese landen kunnen, hoe lastig en kostbaar vaak ook, gas importeren van elders.

Maar Rusland kan het West-Siberische gas via de pijpleiding alleen kwijt aan Europa. Vloeibaar gemaakt gas (lng) kan vandaar (Jamal) naar meerdere bestemmingen, maar de verdere ontwikkeling van de nog bescheiden bestaande projecten (een samenwerking van het Russische gasbedrijf Novatek met buitenlandse partners) wordt belemmerd door sancties.

De veelgehoorde waarschuwing dat Rusland het weerbarstige Europa de rug toekeert en een resolute "ommezwaai naar het oosten" zal maken is vooralsnog een loze kreet, simpelweg omdat er geen pijpleidingen zijn die Ruslands grootste gasvelden in West-Siberië verbinden met China. Rusland levert een bescheiden volume gas aan China uit een gasveld in de buurt van het Bajkalmeer, via de pijpleiding Kracht van Siberië.

Het afgelopen jaar ging het om 10 miljard kubieke meter per jaar, wat uiteindelijk moet oplopen tot 38 miljard kubieke meter. Een nieuw contract omvat de levering van maximaal nog eens 10 miljard kubieke meter via een andere route, maar waar dat gas precies vandaan moet komen blijft onduidelijk. Daarnaast gaat er lng van het eiland Sachalin naar onder meer China, Japan en Zuid-Korea.

Maar de omvang van al die projecten samen valt in het niet bij de plusminus 175 miljard kubieke meter die Gazprom jaarlijks levert aan Europese afnemers. Dat betekent dat Azië voor Rusland het verlies van de Europese markt niet kan compenseren, zelfs al komen er nieuwe pijpleidingen in Siberië. China betrekt gas uit diverse landen en heeft niet zoveel Russisch gas nodig.

Droom van Poetin

Een nieuwe pijpleiding vanuit West-Siberië blijft niettemin een droom van de Russische president Poetin. Die zou Kracht van Siberië 2 moeten gaan heten en mogelijk via Mongools grondgebied China bereiken. Rusland zou dan Europa en China tegen elkaar kunnen uitspelen. Maar China lijkt er vooralsnog weinig oren naar te hebben.

Bovendien zal de aanleg over duizenden kilometers onherbergzaam gebied vermoedelijk zeker tien jaar vergen, plus nog eens enkele jaren voor de pijpleiding in gebruik kan worden genomen. Een snelle oplossing voor het wegvallen van de Europese markt heeft Rusland daarom niet.

Dat maakt het des te opmerkelijker dat Rusland Europese afnemers de duimschroeven blijft aandraaien en hen dwingt op zoek te gaan naar alternatieven. De reputatieschade voor Gazprom lijkt onomkeerbaar en de gevolgen voor de Russische staatsbegroting zullen zich vroeg of laat aandienen.