Politieke kameleon Johnson kwam altijd alles te boven, tot nu

• Fleur Launspach

  correspondent VK en Ierland

Uiteindelijk was er zelfs voor Boris Johnson geen ontkomen aan. De Britse premier die het overleven van op het oog uitzichtloze situaties tot kunst had verheven, heeft zijn waterloo gevonden. Aan het begin van de middag kondigde hij zijn aftreden aan.

Zelfs Britse ministers en parlementsleden konden de afgelopen maanden nauwelijks geloven hoe snel het bergafwaarts ging met Johnson. Niet lang geleden leek de showman nog onaantastbaar. In december 2019 wist hij de Tories hun grootste verkiezingsoverwinning in dertig jaar te bezorgen. Geprezen als 'Heineken-politician' - naar het biertje dat iedereen kan drinken - behaalde Johnson een verpletterende overwinning van 365 zetels.

De Conservatieven beschouwden hem als een electorale supertroef, iemand die zowel de Britse rijkelui als de working class kon bereiken met zijn humor en zelfspot. 'Boris' is dan ook de enige Britse politicus die door iedereen bij zijn voornaam wordt genoemd. Ook arbeiders in districten in Midden- en Noord-Engeland, die van oudsher Labour stemden, vielen voor de excentrieke, grappenmakende man met de blonde haardos.

En nu, dik tweeënhalf jaar na die verkiezingszege, heeft de volksman veel vertrouwen van zijn volk verloren. Het Partygate-schandaal drong de afgelopen tijd door in elke Britse woonkamer. Dat er borrels en feesten in de ambtswoning van de premier gehouden werden terwijl het land in strenge lockdown verkeerde, raakte een zeer gevoelige snaar.

Hoe kan het ook anders: aan alle 67 miljoen Britten had de lockdown wel iets persoonlijks ontnomen. Waar de een alleen de favoriete pub op de hoek moest missen, had de ander geen afscheid kunnen nemen van een stervend familielid. Iedereen leed tijdens de pandemie in meer of mindere mate om het virus te beteugelen. Gold dat dan niet voor de premier? Stond hij soms boven de regels die de bevolking waren opgelegd?

Wantrouwen bij de kiezers

Door het schandaal van de lockdownfeestjes daalde Johnson sterk in de peilingen. Conservatieve parlementariërs moesten wekenlang woedende kiezers aanhoren in hun kiesdistricten. Terwijl vorige controverses soepel van Johnson leken af te glijden (hij werd tijdens zijn loopbaan op diverse leugens betrapt), bleef deze kwestie wél plakken.

Zijn verweer dat hij niet "op de hoogte was van de borrels" en dacht dat het om werkbijeenkomsten ging, hielp niet. Opiniepeilingen in december en januari duidden erop dat maar weinig Britten denken dat Johnson de waarheid vertelt; er zijn zelfs méér Britten die denken dat de maanlanding nep was en dat het monster van Loch Ness echt bestaat, dan mensen die Johnsons verklaringen geloven.

Alexander Boris de Pfeffel Johnson is niet zo Brits als hij doet vermoeden. Hij werd geboren in Manhattans Upper East Side en bezat tot 2016 zowel een Brits als een Amerikaans paspoort. Zijn grootmoeder was half Frans, zijn overgrootvader was een Turkse journalist en politicus. Net als vrijwel alle Britse premiers ging Johnson naar de elitaire kostschool Eton. Daarna volgde hij een studie geschiedenis en klassieke talen aan de universiteit van Oxford.

Als schrijvend journalist begon Johnson zijn carrière in Brussel. Voor de Daily Telegraph schreef hij kleurrijke stukken over het bureaucratische apparaat van de EU, dat hij typeerde als een instelling die de buigzaamheid van bananen en de grootte van condooms probeert te reguleren. Zijn stukken namen vaak een loopje met de waarheid, maar waren vermakelijk en goed voor de krantenverkoop.

Daarnaast vergaarde Johnson roem met zijn optredens in het wekelijkse televisieprogramma Have I Got News for You. In deze satirische rubriek ontpopte hij zich als het mikpunt van grappen en tevens het middelpunt van de aandacht.

Politieke kameleon

Hoewel zijn columns en politieke analyses al dertig jaar worden gelezen, zijn er weinig Johnson-kenners die zijn ware aard of ambities kunnen doorgronden. Hij wordt een politieke kameleon genoemd, een libertaire opportunist die gebruikmaakt van links en rechts gedachtegoed zoals hem dat uitkomt.

In 2008 won hij als conservatief Lagerhuislid het burgemeesterschap van de linkse stad Londen. Daar voerde hij twee termijnen lang een progressief liberaal beleid en verrijkte hij de Londenaar met de nog steeds populaire 'Boris Bikes', nieuwe fietspaden in de stad, en een - iets minder geslaagde - kabelbaan boven de Theems.

Over Johnsons ambities om premier te worden werd lang in het duister getast, niet in de laatste plaats omdat hij deze voortdurend onder zijn grappen verborg: de kans dat hij premier zou worden noemde hij even groot als "te reïncarneren als olijf" of "te worden onthoofd door een frisbee".

Brexit als kans

Toen Johnson aan het einde van zijn burgemeesterschap in 2015 terugkeerde in het Lagerhuis, leek zijn carrière in een dip te raken totdat zich een nieuwe kans voordeed: Brexit. Beroemd zijn de twee columns die Johnson schreef op de avond voordat hij zijn voorkeur uitsprak. De ene bevatte zijn steun aan Leave en de andere steun aan Remain.

Hij koos voor Leave en werd zo de drijvende kracht achter Brexit, een strategie die hem uiteindelijk in Downing Street 10 bracht. Volgens zijn critici was die keuze niet gebaseerd op diepe politieke overtuiging, maar bood die hem vooral een kans op de macht.

Zijn tegenstanders beschuldigen Johnson van het aanwakkeren van populistische en xenofobische woede voor persoonlijk gewin en het tot op het bot verdelen van de Britse bevolking. Brexit zette immers de eenheid van het Verenigd Koninkrijk op het spel, liet de Schotten verder afdrijven en bedreigt de broze vrede in Noord-Ierland.

Maar Johnsons voorstanders zullen hem omschrijven als iemand die het sentiment van de kiezer haarfijn kon aanvoelen, iemand die Brexit volbracht en het conservatisme in een nieuw 21ste-eeuws jasje stak. Een politicus die het Verenigd Koninkrijk door een radicale economische hervorming voerde en de electorale kaart voorgoed veranderde. Of hij dat deed als populist, of dat hij gewoon populair was - daarover zal nog lang getwist worden.

Onder de slogan Getting Brexit Done loodste hij het Verenigd Koninkrijk in januari 2020 uit de EU. Meteen daarna volgde de pandemie, met drie landelijke lockdowns en meer dan 150.000 coronadoden. Johnson overleed zelf bijna aan het virus. Na kritiek over te laat ingrijpen, oogstte hij lof voor het opzetten van een succesvolle vaccinatiecampagne.

In zijn ambtstermijn is de Britse premier niet alleen gescheiden, maar ook hertrouwd en twee keer vader geworden. Met een joviale optimistische stijl regeerde hij na de Brexit en tijdens de coronapandemie over een land dat dikwijls in chaos verkeerde, en maakte hij definitief een einde aan het idee dat politiek saai en belegen is.

Afbrokkelende steun

Partygate sloeg een flinke deuk in zijn imago. Begin juni overleefde Johnson een vertrouwensstemming binnen zijn eigen Conservatieve Partij vanwege Partygate; 59 procent van zijn fractiegenoten stond achter hem. De 148 tegenstemmen illustreerden dat de steun binnen de eigen gelederen afbrokkelde.

Hij hoopte die partijgenoten weer voor zich te winnen in het komende jaar, waarin hij was verzekerd dat zijn positie niet nog eens ter discussie gesteld kon worden. Binnen een maand ging het mis. Deze week werd bekend dat Chris Pincher, die als 'deputy chief whip' een vertrouwenspositie had in het Britse parlement, werd beschuldigd van seksueel wangedrag. Kort daarna kwam naar buiten dat Johnson van het wangedrag op de hoogte was.

Het was voor de twee ministers Sunak van Financiën en Javid van Volksgezondheid dinsdagavond reden om hem toch op zijn integriteit te laten vallen en op te stappen. In hun kielzog volgden meer vertrouwelingen, waarmee de positie van Johnson onhoudbaar werd.