Kabinet wil rechter mogelijkheid geven om wetten te toetsen aan Grondwet
Het kabinet wil rechters de mogelijkheid geven om 'gewone' wetten in een rechtszaak even terzijde te schuiven als die in strijd zijn met de Grondwet. Het idee erachter is dat burgers daardoor in de rechtszaal beter beschermd kunnen worden tegen de overheid.
Als in een wet bijvoorbeeld onder bepaalde omstandigheden censuur mogelijk wordt gemaakt, kan een rechter die wetsbepaling buiten toepassing verklaren omdat censuur in de Grondwet verboden wordt. Hetzelfde geldt voor een wet die het recht van mensen inperkt om zich te verenigen. Dat recht mag volgens de Grondwet alleen worden beperkt als de openbare orde in het geding is.
Als het kabinetsvoornemen ook echt werkelijkheid wordt, zou dat een grote verandering zijn in hoe onze democratie rechtsstatelijk is ingericht. In Nederland kennen we momenteel geen constitutionele toets; de Grondwet verbiedt de rechter om wetten te toetsen aan de Grondwet.
Geen constitutioneel hof
Landen als Duitsland en Frankrijk kennen hiervoor een speciaal zogeheten constitutioneel hof. Zo'n hof kan van een aangenomen wet zeggen dat die in strijd is met de Grondwet. Een speciale commissie die bekeek of onze democratie anders ingericht moest worden, de Staatscommissie parlementair stelsel, adviseerde zo'n hof ook voor Nederland.
In een Kamerbrief schrijven de ministers Bruins Slot (Binnenlandse Zaken) en Weerwind (Rechtsbescherming) dat zij zo'n hof niet zien zitten. Ze willen wel een constitutionele toets door de rechter, maar op een andere manier. Een speciaal hof zou niet goed werken in het Nederlandse systeem. De ministers stellen daarom voor dat elke rechter mag oordelen dat de wet, in het concrete geval dat bij hem of haar voorligt, niet van toepassing is omdat die in strijd is met de Grondwet.
Niet de hele Grondwet
Maar de ministers willen dan weer niet dat de rechter de hele Grondwet mag meewegen. De zogenoemde sociale grondrechten die daarin staan, zoals het recht op huisvesting, mogen geen reden zijn dat een rechter een wet in een bepaalde zaak terzijde schuift. De klassieke grondrechten gaan vaak over wat de overheid niet mag doen, zoals ingrijpen bij de vrije pers of demonstraties bemoeilijken, maar sociale grondrechten gaan in de regel over de dingen die de overheid moet regelen voor burgers.
Nadenken over dergelijke sociale grondrechten vindt het kabinet meer iets voor de politiek, niet voor de rechter. "Vaak gaat het hierbij om een afweging van verschillende belangen, zoals financiële, economische en maatschappelijke, en (daarmee) veelal ook politieke belangen. Die afweging van belangen moet idealiter zo uitvallen dat daarmee het algemeen belang het best wordt gediend", zo schrijven de ministers. "Het kabinet acht de rechter daar weliswaar in beginsel toe in staat, maar acht het ook bij uitstek een taak voor de politiek, en niet voor de rechter."
In het regeerakkoord stond al dat het kabinet aan de slag wil met constitutionele toetsing. Het was nog wel de vraag of het kan en in welke vorm dan. De ministers hebben dat inmiddels onderzocht en komen nu met dit voorstel.
