Zeldzame kritiek op Russische tv: 'Mogelijk eerste signalen van twijfel'
"We zien geen massale militaire overgave. We zien bepaald geen vriendelijkheid van de Oekraïense burgers. Wat we wel zien is veel verzet van het Oekraïense leger." Dat zegt de bekende Russische filmregisseur Karen Sjachnazarov in een talkshow op staatszender Russia-1. De andere studiogasten schuifelen onrustig heen en weer, of kijken nors naar hun aantekeningen.
Een opvallend geluid, zegt Ruslandkenner Lisa Gaufman van de Rijksuniversiteit Groningen. "In zulke talkshows wordt altijd een hardline pro-Kremlinlijn gevolgd. Het feit dat er nu openlijk wordt afgeweken van het officiële verhaal is veelzeggend."
Ze merkt verder op dat de talkshow niet live is. "Dat betekent dat het segment er niet uit is geknipt, wat zou kunnen wijzen op een verschuiving in het officiële verhaal van het Kremlin. Al verandert dat verhaal zo vaak, dat er weinig coördinatie lijkt te zijn."
Signaal van twijfel
"Het zijn tekenen, eerste signalen van twijfel die beginnen door te sijpelen omdat alles niet gaat zoals het zou moeten gaan", zegt correspondent Iris de Graaf. "Wellicht gaan we dit meer zien, maar ik weet niet of hij de komende tijd nog voor deze talkshow wordt uitgenodigd."
In het fragment zegt Sjachnazarov dat er in Oekraïne geen draagvlak is voor een nieuw regime. "Je moet toegeven dat ze in de afgelopen dertig jaar een natie hebben opgebouwd, buiten de Donbas en de Krim om. Ik heb het gevoel dat die natie in het midden en westen van het land redelijk verenigd is."
Sjachnazarov staat bekend als een belangrijke Poetin-loyalist, zegt Gaufman: "Dat juist hij van de officiële lijn afwijkt, zegt veel. Hij was groot voorstander van de annexatie van de Krim, en zelfs een belangrijk figuur in Poetins herverkiezingscampagne in 2018. Het is opvallend dat hij niet het verhaal van het Kremlin vertelt."
Het is volgens haar nog steeds vrij milde kritiek, "maar het weerspiegelt wel de verwarring die de gemiddelde Rus voelt. Hun is verteld dat de Russen als bevrijders worden ontvangen, maar zij zien ook wel de berichten over gevechten. Dat klopt niet met elkaar."
Doorgaans wordt kritiek in de media niet getolereerd, en zeker niet op de mainstream tv-zenders. Dat wil niet zeggen dat er nooit kritische stemmen in talkshows te horen zijn. "Voor de oorlog uitbrak zag je wel vaker wat kritiek in de Russische talkshows," zegt correspondent Iris de Graaf. "Experts aan tafel uitten bijvoorbeeld twijfel over de regering, over de economie, over het coronabeleid."
Dit soort kritiek lijkt te worden gedoogd om het verhaal van het Kremlin te legitimeren. "Critici werden wel vaak vrij snel afgekapt door de presentatoren. Of ze mochten een halve minuut iets kritisch zeggen, gevolgd door dertig minuten uitleg van iemand anders, waarom dat allemaal niet waar zou zijn."
Strenge richtlijnen
Nu het oorlog is, is die schijn van toegestane kritiek volledig verdwenen, zegt De Graaf. De talkshows zitten muurvast met pro-Kremlin-deskundigen die Poetins beeld van een succesvolle 'militaire operatie' bevestigen. Het woord oorlog in de mond nemen, of de 'militaire operatie in diskrediet brengen' kan leiden tot jarenlange opsluiting.
Sjachnazarov is gewoonlijk iemand die de Kremlinlijn volgt en hij wordt ruim twee minuten lang niet onderbroken. "Twee minuten is misschien meer dan de meeste kritiek", zegt De Graaf. "Maar het is maar twee minuutjes in een uitzending van tweeëneenhalf uur, op een zender waar constant talkshows worden uitgezonden. Of het ook maar enige invloed heeft op de Russische bevolking valt te betwijfelen."
Gaufman vindt het lastig in te schatten of Sjachnazarovs opmerkingen vooraf waren goedgekeurd. "Ik kan me voorstellen dat de richtlijnen voor de redactie nu strikt zijn, met alle nieuwe regels voor de media. Op dit moment hebben de talkshows meer loyalisten nodig."
