Ruim een derde van de mensen met recht op bijstand vraagt die niet aan

Meer dan een derde van de huishoudens die recht hebben op een bijstandsuitkering, maakt daar geen gebruik van. Het gaat om 170.000 huishoudens, meldt de inspectie van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Gemeenten hebben er weinig zicht op en niet genoeg aandacht voor.

"Dit zijn echt schokkende cijfers", zegt Amma Asante, voorzitter van de Landelijke Cliëntenraad (LC) die mensen met een uitkering vertegenwoordigt. "De signalen waren al langer bekend, maar ik ben geschrokken van de enorme omvang."

Weinig zicht

De kans op niet-gebruik wordt groter als mensen wel een inkomen hebben, maar dat niet genoeg is om boven het bijstandsniveau te komen. Hoe meer iemand verdient, hoe groter de kans op niet-gebruik van bijstand. Het gaat volgens de inspectie vooral om zelfstandigen, jongeren tot 27 jaar, en Europese migranten.

Gemeenten geven bij de inspectie aan dat ze weinig zicht hebben op de niet-gebruikers. De meeste gemeenten hebben informatie over het aanvragen van bijstand op de website, maar maken er geen werk van om mensen zelf te bereiken.

De inspectie noemt het zorgelijk dat veel huishoudens onder het sociaal minimum uitkomen en roept gemeenten op tot een meer proactieve aanpak. "De huidige coronacrisis noopt tot extra aandacht voor het bereiken van rechthebbenden. Meer mensen lopen momenteel het risico vanwege een verslechterde arbeidsmarktpositie in armoede te vervallen."

Politieke vraag

Volgens de Inspectie roept dit onderzoek de vraag op hoe deze huishoudens toch kunnen rondkomen, zonder uitkering. "Een kwart van de niet-gebruikende huishoudens met weinig tot geen inkomen bestaat uit thuiswonende kinderen", schrijft de Inspectie in het rapport.

Volgens de Inspectie is het aannemelijk dat in ieder geval een deel van deze groep wordt onderhouden door de ouders. Hoeveel niet-gebruikers ook echt in armoede leven is op basis van dit onderzoek niet te zeggen.

Volgens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten roept dit onderzoek een politieke vraag op. "Moet de overheid alle mensen die onder het minimum zitten, stimuleren om een uitkering aan te vragen? Willen we bijvoorbeeld dat jongeren die thuis wonen en tijdelijk geen inkomen hebben en door hun ouders onderhouden worden, gestimuleerd worden om altijd bij de gemeente aan te kloppen voor inkomensondersteuning? Of zijn dit soort vormen van samenredzaamheid/zelfredzaamheid juist lovenswaardig?", schrijft de vereniging in een reactie op het onderzoek.

Waarom vragen ze geen bijstand?

Hoewel gemeenten slecht zicht hebben op de niet-gebruikers, hebben de meeste beleidsmedewerkers wel hetzelfde beeld van de problemen die spelen bij de groepen in kwestie, schrijft de inspectie. Zo weten jongeren vaak niet dat ze recht hebben op bijstand.

Mensen met een westerse migratieachtergrond hebben volgens de gemeenten moeite door de gebrekkige beheersing van de Nederlandse taal. Zij krijgen in tegenstelling tot mensen met een niet-westerse-migratieachtergrond weinig begeleiding als ze nieuw zijn in Nederland.

Zelfstandigen zijn volgens de gemeenten ook lastig te bereiken. Ze weten vaak niet dat ze recht hebben op bijstand of zijn te trots om die aan te vragen. Een rol speelt ook dat mensen opzien tegen een aanvraag vanwege de complexiteit van de regels en omdat ze bij wisselende inkomsten bang zijn dat ze moeten terugbetalen. Ook de gerichtheid van gemeentes op fraude kan afschrikken.

Mensen die recht hebben op een klein aanvullend bedrag vinden het soms ook niet de moeite waard. Bijvoorbeeld omdat ze wisselende inkomsten hebben, wat de aanvraag ingewikkeld maakt, of omdat de juridische toon van de communicatie van de gemeente afschrikt.

Bankrekeningen laten zien

"Wat wij vaak bij de Landelijke Cliëntenraad horen, is dat mensen zeggen: wacht eens even, die bijstandsuitkering daar heb ik helemaal geen zin in. Want als ik daarin terecht kom, word ik helemaal naakt gestript en ontdaan van mijn menswaardigheid", zegt Asante.

Wie een uitkering krijgt, kan namelijk gevraagd worden om alles te laten zien, legt ze uit. "Het kan zijn dat je je bankafschriften moet laten zien. Dan kan er gevraagd worden waarom je bij Thuisbezorgd een maaltijd gehaald hebt."

Niet lang geleden heeft de LC een onderzoek laten doen naar hoe aantrekkelijk het is om vanuit een uitkering werk te zoeken, vertelt ze. "Heel veel mensen die een uitkering hebben, willen echt heel graag werken."

De conclusie: "Dat wordt helemaal niet gestimuleerd. Erger nog, het wordt zelfs afgestraft. Want als je vanuit een uitkering gaat werken, dan is de kans heel groot dat je minder gaat verdienen. Er wordt veel meer gekeken naar: verdient iemand niet teveel, dan: hoe kunnen we er voor zorgen dat werken ook daadwerkelijk loont."