Veel onduidelijk over 'deepfake-gesprek' van Kamerleden met medewerker Navalny

Er is nog veel onduidelijk rond het gesprek dat Nederlandse Kamerleden woensdag voerden met iemand die zich schijnbaar voordeed als Leonid Volkov, een hooggeplaatste medewerker van de Russische oppositieleider Navalny. Navalny zit in een Russisch strafkamp en was tot gisteren in hongerstaking uit protest tegen zijn behandeling en gebrek aan medische hulp.

Volkov zelf zegt dat twee Russische 'grappenmakers' zich voor hem uitgeven en daarbij deepfake-technologie gebruiken. Die technologie maakt het mogelijk een gezicht in een video(verbinding) te vervangen door een ander gezicht. Op die manier kun je iemand van alles laten zeggen. Maar of deze technologie hier daadwerkelijk gebruikt is, is moeilijk te zeggen. De Tweede Kamer zelf bevestigt dit niet.

'Bizarre gebeurtenis'

Een van de deelnemers aan het gesprek van woensdag was D66-Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma. Die zegt dat hij al snel in de gaten had dat er iets mis was en volgens hem hebben ook veel andere Kamerleden het gesprek niet serieus genomen. Hij spreekt van een bizarre gebeurtenis.

Als het een poging was om Navalny in diskrediet te brengen, is dat volgens Sjoerdsma mislukt. Hij vindt dat dit soort digitale ontmoetingen van tevoren beter moet worden geverifieerd.

VVD-Kamerlid Ruben Brekelmans zegt over het gesprek dat hij wel betwijfelde of dit een hooggeplaatst persoon was. Hij vond de antwoorden van de Russische gesprekspartner niet heel sterk. Volgens Brekelmans was niet aan het beeld te zien dat het mogelijk nep was.

Over de inhoud wil hij verder niks kwijt: "Dit was een vertrouwelijk gesprek en daarvan willen we er nog meer houden." Het ministerie van Buitenlandse Zaken wil niet op het voorval reageren.

Bekend Russisch duo

Volgens Navalny's medewerker Volkov is het nepgesprek het werk van Vladimir Koeznetsov en Aleksej Stoljarov, beter bekend als 'Vovan' en 'Lexus'. Dit duo staat in Rusland bekend om het in de maling nemen van tegenstanders van het Kremlin en wereldleiders.

"In 2014 werd dit duo populair in Rusland toen ze een truc uithaalden met vertegenwoordigers van de Oekraïense politieke elite, onder wie toenmalig president Porosjenko. Maar ook onder anderen de voormalige Sovjet-leider Gorbatsjov, de Turkse president Erdogan, zanger Elton John, en de Britse prins Harry werden beetgenomen door het duo", zegt Rusland-correspondent Iris de Graaf.

'Wantrouwen zaaien'

Maar Volkov ziet deze Vovan en Lexus helemaal niet als lollige grappenmakers. Volkov noemt het duo "medewerkers van de presidentiële administratie, die propagandistische campagnes uitvoeren om wantrouwen te zaaien". Navalny's anti-corruptie-organisatie heeft contacten in Europa hard nodig, maar volgens Volkov zullen Europese politici nu niet meer zo snel ingaan op uitnodigingen van Volkov en Navalny's organisatie.

De onafhankelijke Russische krant The Moscow Times schreef eerder dat "het niveau van toegang tot spraakmakende figuren - evenals het gebrek aan interventie door Russische veiligheidsdiensten - doet vermoeden dat de twee werken onder 'een regeling' met het Kremlin". Het duo zelf ontkent dit.

'Meer dan tien pogingen onderschept'

Vovan en Lexus hebben het al langer en vaker gemunt op Leonid Volkov. In een Facebookbericht schrijft Volkov dat hij van zo'n tien mislukte pogingen weet, waarbij het duo uit zijn naam contact heeft gezocht met invloedrijke personen en organisaties.

In deze tien gevallen kreeg de andere partij argwaan en besloten ze het verzoek te verifiëren. Volkov kan naar eigen zeggen "alleen maar raden hoeveel pogingen ze hebben gedaan. Tientallen? Honderden?", schrijft hij op Facebook. Zeker is dat onlangs politici uit meerdere Europese landen hierin zijn getuind.

Wel of geen deepfake?

Of de Nederlandse Kamerleden daadwerkelijk hebben gesproken met een deepfake-imitatie, zoals Volkov suggereert, of met een 'gewone' lookalike is niet duidelijk. Er is nog geen opname van het gesprek online verschenen en zo lang die er niet is, is het volgens Theo Gevers, hoogleraar Computer Vision aan de Universiteit van Amsterdam, niet te zeggen. Gevers is een autoriteit op het gebied van deepfakes.

Het Letse parlementslid Rihard Kols werd onlangs ook in een nep-gesprek met Volkov gelokt en deelde daar bovenstaand screenshot van. Op basis van deze foto is volgens Gevers niet vast te stellen of het gaat om een deepfake of niet. "Ik ben bang dat er nu iets in de wereld wordt geholpen en denk dat de Kamer er goed aan doet om dit te verifiëren."

Tegen de krant The Guardian ontkent grappenmaker 'Lexus' niet dat hij Kols gesproken heeft, maar zegt hij ook dat hij daarbij niet gebruikmaakte van "een filter" om op Volkov te lijken.

Goed geïnformeerd en voorzichtig

Desondanks roept hoogleraar Gevers Nederlandse politici op voorzichtig te zijn, want de techniek om je live voor te doen als een ander bestaat, en wordt alleen maar geavanceerder. "Politici moeten in ieder geval op dit gebied goed geïnformeerd zijn. Als iemand uit de Kamer of regering een belangrijk videogesprek voert, moet er eigenlijk altijd een deepfake-deskundige in het gesprek aanwezig zijn."

Mocht het inderdaad om een deepfake zijn gegaan, dan begrijpt UvA-onderzoeker Tom Dobber wel dat de Kamerleden dit niet doorhadden. "Je praat met een persoon die je niet goed kent. Ze staan er waarschijnlijk totaal niet bij stil dat dit zou kunnen. Het is live dus diegene reageert op wat je zegt. Als dat een beetje overtuigend is gedaan, trap je daar best snel in."

"Als iemands gezicht tijdens een zoomsessie even blijft hangen is dat helemaal niet gek, dat gebeurt heel vaak als de internetverbinding even niet goed is. Die typische kwaliteitsdingetjes die opvallen aan een deepfake, horen gewoon bij een zoomgesprek", aldus Dobber.

Detectiesoftware

Er zijn wel technische manieren om deepfakes te detecteren, ook tijdens livegesprekken. Hoogleraar Theo Gevers ontwikkelt daar software voor.

Daarnaast zijn er volgens Gevers basale trucjes waardoor een deepfaker in sommige gevallen door de mand zou kunnen vallen, zoals de spreker vragen een hand voor de mond te houden, te knikken of om andere micro-expressies in het gezicht te laten zien.

'Niet naïef zijn'

CDA-Kamerlid Agnes Mulder hoopt dat de Kamercommissie Buitenlandse Zaken op korte termijn alsnog met de echte Volkov kan praten.

Over het mogelijk gebruik van deepfake-technologie zegt ze: "Dit toont aan dat we uiterst voorzichtig moeten zijn met artificial intelligence en dat zeer serieus moeten nemen. We moeten niet naïef zijn en hiervan leren."