Partijen op voorhand uitsluiten, hoe (on)democratisch is dat?

"Nee. Nog steeds niet", antwoordde Mark Rutte op 12 februari kortaf op de vraag of hij met de PVV in een regering wil. Gisteren herhaalde de VVD-leider dat standpunt nog eens en ook Forum voor Democratie is straks niet welkom bij de coalitiebesprekingen. Maar is het eigenlijk wel goed om partijen al voor de verkiezingen op voorhand uit te sluiten? En wat vinden de PVV-kiezers daarvan?

Politicoloog André Krouwel (Vrije Universiteit in Amsterdam) is duidelijk. Partijen uitsluiten is helemaal niet ondemocratisch, vindt hij. "Het is juist nobel als een politicus laat weten: als je voor mij stemt moet je weten dat ik dat niet ga doen. Ofwel: als je Forum aan de macht wil, moet je daar maar op stemmen. Niet op ons. Dat is toch heel eerlijk?"

Daar denken deze PVV-stemmer en PVV-fractievoorzitter uit Oude-Pekela, waar de partij vier jaar geleden de grootste werd, heel anders over:

Het rechtsextremisme en rechtspopulisme in alle mogelijke variaties kent een lange geschiedenis in de Nederlandse politiek en het uitsluiten van die partijen eveneens, zegt politicoloog Léonie de Jonge (Rijksuniversiteit Groningen). "Kijk naar de Centrumpartij van Janmaat in de jaren 80. Die werd consequent uitgesloten, niet alleen door de rest van de partijen, maar ook door de samenleving."

Inmiddels zijn rechts-populistische partijen meer genormaliseerd in het politieke landschap. In België zag je een heel formeel 'cordon sanitaire'. In Nederland is het buitensluiten veel meer een strategisch middel, legt De Jonge uit.

"Rutte laat met het uitsluiten van partijen zien waar zijn grenzen liggen, ook voor potentiële coalitiepartners. Daarnaast benadrukt hij dat hij de initiatiefnemer zal zijn bij de coalitieonderhandelingen, terwijl wij nog naar de stembus moeten, dus hij staat meteen al met 1-0 voor. En hij kan zich veroorloven om partijen buiten te sluiten. De VVD is de grootste en er zijn genoeg andere coalitiepartners, dus hij heeft de PVV niet nodig."

Krouwel begrijpt wel dat Rutte niet meer in zee wil met de partij van Wilders, zelfs al staat die in de peilingen op dit moment op de tweede plaats, achter de VVD. "Het is heel logisch om populistische partijen uit te sluiten. Als je de hele tijd anderen uitscheldt, dan krijg je uiteindelijk geen uitnodigingen voor verjaardagsfeestjes meer."

"Populisten twijfelen openlijk aan de moraal van anderen, vinden zichzelf superieur", vervolgt Krouwel. "Waarom zou je daarmee in een kabinet gaan zitten? Dat kan alleen maar misgaan. Het is ook twee keer misgegaan. Een keer met de LPF en een keer met de PVV. Ook elders in Europa zie je dat. Soms gaat het goed met een populistische partij in de regering, maar meestal niet."

Maar er is ook een reden om populistische partijen juist wel aan de onderhandelingstafel uit te nodigen: daarmee doe je volgens Krouwel iets aan het feit dat veel van hun kiezers zich buitengesloten voelen. "Maar dan gelden nog steeds de argumenten om ze wel uit te sluiten. En dat kan ook een positief effect hebben. In België hadden ze het cordon sanitaire. Die uitsluiting heeft uiteindelijk geleid tot een Vlaams-nationalistische partij met een veel constructievere houding, de NV-A."

Scandinavische landen

Uiteindelijk is de vraag: hoe ga je om met rechts-populistische partijen? Je kun drie dingen doen, zegt De Jonge. "Je kunt ermee samenwerken, je kunt ze kopiëren en je kunt ze buitensluiten, Rutte heeft alle drie deze opties al geprobeerd en houdt het nu dus op buitensluiten."

Net als Krouwel vindt De Jonge dat partijen uitsluiten niet per se ondemocratisch is. "Van tevoren aangeven wat je na de verkiezingen met de coalitievorming gaat doen is juist wel democratisch. In veel Scandinavische landen gaat dat nog verder. Daar geven partijen voor de verkiezingen aan met wie ze wel willen samenwerken. In Nederland heeft de kiezer maar weinig grip op wat er na de verkiezingen gebeurt, en hoe democratisch is dat?"