Is de avondklok nu opgeheven? En vijf andere vragen over de avondklok-rechtszaak

• Carmen Dorlo

  redacteur Online

De rechtbank in Den Haag besloot vandaag dat de avondklok per direct moet worden opgeheven. De maatregel is op de verkeerde gronden genomen, zei de rechter. Inmiddels is dat vonnis geschorst in een spoedappèl bij het gerechtshof.

Legt de Staat zich neer bij deze uitspraak?

De Nederlandse Staat vecht het opheffen van de avondklok door de rechter aan. In een zogeheten spoedappèl is het gerechtshof gevraagd de uitspraak in afwachting van het hoger beroep te schorsen. Het verzoek om schorsing diende om 16.00 uur vanmiddag, maar ontaardde al snel in een discussie tussen actiegroep Viruswaarheid en de voorzitter van het Haagse gerechtshof.

Viruswaarheid vond het gerechtshof vooringenomen en diende een wrakingsverzoek in. Dat verzoek werd afgewezen, en het vonnis van eerder vandaag werd rond 20.30 geschorst, vlak voordat de avondklok in zou gaan.

Dat betekent dat de avondklok de komende dagen nog van kracht is, in ieder geval totdat het hoger beroep dient op vrijdag.

Maakt het hoger beroep een kans?

Een hoger beroep kan zeker de uitspraak verwerpen, zegt hoogleraar staatsrecht Jerfi Uzman. "Er is inhoudelijk een vrij grote kans dat deze uitspraak in hoger beroep van tafel wordt geveegd. De rechter doet namelijk iets wat hij helemaal niet hoeft te doen. Hij wenst geen inhoudelijke aanpassingen aan de avondklok, maar kiest meteen voor een buitenwerkingstelling. Dat is vrij rigoureus. Hij gaat op de stoel van de Tweede Kamer zitten, waarin zijn belangrijkste argument is dat die noodwet niet had mogen worden toegepast. Als de Tweede Kamer dat een probleem had gevonden, hadden ze zelf de uitvoering van de avondklok kunnen tegenhouden."

De rechter in het hoger beroep zou inderdaad de uitspraak kunnen verwerpen omdat de consequenties te ingrijpend zijn, zegt noodrechtspecialist Adriaan Wierenga. "Maar van de andere kant klopt de uitspraak juridisch. Soms hoort het erbij dat een uitspraak vergaande consequenties heeft." Hij denkt daarom dat de zaak ook in een hoger beroep kan blijven staan.

Mocht de overheid geen gelijk krijgen in hoger beroep, dan is er ook nog een andere optie, zegt advocaat Remko Wijling. "Een andere route die de overheid kan kiezen, is de avondklok via een nieuw wetsvoorstel in stand te houden. De noodzaak moet dan wel verder worden onderbouwd."

Het kabinet gaat inderdaad een spoedwet maken om de avondklok te kunnen handhaven. Maar volgens demissionair minister van Justitie Grapperhaus is die spoedwet "ten overvloede". Hij hoopt dat het hoger beroep voldoende is om de maatregel te kunnen handhaven.

Hoe is de rechter tot deze uitspraak gekomen?

De avondklokmaatregel is op verkeerde gronden genomen, oordeelt de rechter. Bij de besluitvorming is gebruikgemaakt van de Wet buitengewone bevoegdheden burgerlijk gezag, waarbij de Eerste en Tweede Kamer niet hoeven te worden betrokken bij de besluitvorming.

Maar de Tweede Kamer is wel betrokken bij de besluitvorming: een meerderheid stemde voor invoering. Dat illustreert volgens de rechter dat er geen "bijzondere spoedeisendheid" was om de wet in te voeren.

"Een verstrekkende maatregel op basis van een noodwet mag slechts gegeven worden als zich daadwerkelijk een acute noodsituatie voordoet, die bovendien niet met andere minder vergaande middelen is op te lossen."

In deze video legt de Haagse rechtbank verder uit waarom de avondklok niet ingesteld had mogen worden:

De Raad van State uitte onlangs in een advies al zijn twijfels of de avondklok op de juiste manier werd ingezet. De hoogste bestuursrechter stelde dat de invoering afweek van het instellen van andere coronamaatregelen, die werden vastgelegd in tijdelijke wetgeving. "Een wijziging van deze wet kan in korte tijd tot stand komen", schreef de Raad van State in het advies.

Wierenga is dan ook niet verbaasd over de uitspraak. "Dit zei ik weken geleden al: hoe kan je dit een spoedeisende maatregel noemen terwijl je eerst nog de Tweede Kamer gaat raadplegen? Je laat daarmee zien dat de spoed ook weer niet zo hoog is dat er sprake is van leven en dood."

Een spoedeisende situatie is bijvoorbeeld een natuurramp of een oorlog. Over die noodsituaties zou je niet kunnen debatteren, zegt Wierenga.

Er werd besloten om te debatteren over de invoering van de avondklok, omdat het recht op beslissing van de Tweede Kamer is meegenomen in de coronawet, zegt Wierenga. "In de coronawet is een voorhangprocedure ingevoerd waarbij alle besluiten - alle coronamaatregelen - moeten worden voorgelegd aan de Tweede Kamer. Dat is een hele rare constructie, want de Tweede Kamer krijgt hierdoor een prominente bestuurdersrol toegekend. Dit heeft een grens in de hand gewerkt die eigenlijk helemaal niet past bij een noodwet."

Wat betekent dit voor de boetes die zijn uitgeschreven voor overtreding van de avondklok?

De boetes voor de overtreding van de avondklok kunnen nu worden aangevochten, zegt Wierenga, mits de uitspraak van het hoger beroep iets aanpast aan het besluit. "Het kan dat de rechtbank je gelijk geeft en de boete kwijtscheldt omdat er geen goede juridische basis voor is gebruikt."

Teruggave van geld als de boete al is geïnd, is wel ingewikkeld, zegt Uzman. "Openstaande boetes kan je op basis van deze uitspraak wel aanvechten, omdat de regeling onrechtmatig is. Maar met terugwerkende kracht boetes terugkrijgen, is moeilijker geregeld in de wet."

Volgens hoogleraar Internationaal Recht Geert-Jan Knoops loopt echter ook het terugbetalen van reeds gevorderde boetes wel los:

En de laatste vraag: kan ik vanavond na 21.00 uur naar buiten?

Als de uitspraak vandaag niet wordt aangepast, betekent dat de avondklok per direct van tafel is en dat je dus vandaag na 21.00 legaal naar buiten kunt, zegt Wierenga. Dat betekent ook dat de politie niet meer kan handhaven en geen boetes uit kan delen.

Toch roept demissionair premier Rutte op aan iedereen om zich aan de avondklok te houden. "Het opschorten van de maatregel zou direct een ernstig gevolg hebben voor het bestrijden van het coronavirus. Als de avondlok op dit moment niet op de juiste juridische basis zou berusten, dan betekent dat nog niet dat hij niet nodig is. De avondklok is geen doel maar een middel, om het virus zoveel mogelijk onder controle te houden."

Bekijk hier de dag samengevat in twee minuten: