Hoe de witte haai op mysterieuze wijze uit de baai van Kaapstad verdween

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

Zo'n zestien kilometer van de kust van het kleine plaatsje Simonstown op het Kaapse Schiereiland, ligt een rotsachtig eiland dat bezaaid ligt met zeehonden. Ieder stukje van het eiland lijkt te bewegen. Het zijn er ruim zestigduizend. Deze tijd van het jaar is het helemaal druk: veel zeehonden hebben jongen, die speels in het water duiken.

Deze zeehonden waren jarenlang een lekkere snack voor het meest befaamde zeeroofdier ter wereld: de witte haai. Het was een van de redenen waarom je, grote delen van het jaar, op deze plek bijna verzekerd was een witte haai te zien als je er met een boot op uit ging, vertelt Rob Lawrence. Hij kan het weten. Al decennialang neemt hij toeristen mee op zijn boot om naar witte haaien te zoeken.

Op het achterdek staat een grote kooi die te water gelaten wordt zodra ze een haai hebben gespot zodat bezoekers zo dicht mogelijk bij het dier kunnen komen. Het haaienduiken is een grote industrie. Maar de afgelopen jaren heeft Lawrence geen witte haai meer gezien in Valsbaai, de baai bij Kaapstad.

Het verdwijnen van de witte haai valt Lawrence zwaar:

Lokale haaien-experts van de organisatie Sharkspotters telden tussen 2010 en 2015 ruim tweehonderd haaien per jaar in Valsbaai. Tussen 2015 en 2018 nam het af tot vijftig witte haaien per jaar en in 2019 en 2020 zagen ze er niet één.

In januari zag het onderzoeksteam er wel weer één. "Maar dat is dus wel heel sporadisch," zegt Sarah Waries van Sharkspotters. "En niet te vergelijken met 2011, toen we er ooit 35 tegelijkertijd zagen in de baai."

Deskundigen proberen te achterhalen wat er met de witte haai is gebeurd. De regering stelde afgelopen jaar een team samen van lokale en internationale deskundigen. Hun voornaamste conclusie was dat het verdwijnen van de witte haai samenhangt met de komst van een paar orka's in de baai in 2015. De orka's eten witte haaien.

"Het gaat om twee orka's die we Bakboord en Stuurboord hebben genoemd," vertelt Waries. "Die orka's jagen samen en scheuren witte haaien open om hun lever op te eten. Dit weten we omdat we karkassen hebben gevonden." De deskundigen denken niet dat alle witte haaien gedood zijn, maar dat het merendeel is vertrokken uit angst voor de orka's.

Volgens deze theorie zijn de witte haaien gemigreerd. Maar waar naartoe? Mariene bioloog Sara Andreotti van de Universiteit Stellenbosch bestudeert de witte haai al sinds 2009 en gelooft niet in de orka-theorie. "Het is een goed verhaal, maar leidt af van de andere oorzaken. Oorzaken waar we als mens verantwoordelijk voor zijn en waar de regering iets aan kan doen."

Ze maakt zich al veel langer zorgen om de afname van het aantal witte haaien in Zuid-Afrika. In 2016 publiceerde ze een studie waarin ze schreef dat er aan de Zuid-Afrikaanse kust nog maar 353 tot 522 witte haaien zijn met een lage genetische diversiteit. Veel minder dan aangenomen. Volgens haar tellen de Sharkspotters vaak meerdere keren dezelfde haai.

Overbevissing

De biologe is bang dat de witte haai niet verdwenen is, maar dat ze aan het uitsterven zijn. Andreotti noemt een scala aan redenen waarom de witte haai al langer bedreigd wordt aan de Zuid-Afrikaanse kust: vervuiling, haaiennetten die zwemmers en surfers moeten beschermen maar waar haaien in vast komen te zitten, haaien die worden gevangen als bijvangst door vissers en vooral: overbevissing.

Dat laatste is een cruciaal punt: De witte haai is beschermd in Zuid-Afrika, maar andere haaisoorten zijn dat niet en die worden commercieel gevangen. Dat heeft directe invloed op de witte haai want die eet namelijk kleinere haaisoorten. Er is kans dat de witte haai wordt uitgehongerd.

"We moeten hier echt meer aandacht aan besteden want het hele ecosysteem verandert door het verdwijnen van de witte haai. We kunnen veel doen zoals ook kleinere haaisoorten op de lijst van beschermde diersoorten zetten en camera's op boten van commerciële vissers plaatsen zodat we weten wat ze vangen. Als we ervan uitgaan dat de orka's de reden zijn, en we dus niet ingrijpen, dan kunnen we verantwoordelijk zijn voor het uitsterven van de witte haai."

'Niet sexy genoeg'

Lawrence is bang dat de witte haai niet sexy genoeg is om voor te vechten, op een zelfde manier als mensen in actie komen voor bijvoorbeeld neushoorns die worden gestroopt. "Ik hoop nog iedere dag dat de witte haai terugkomt. We blijven naar hen zoeken."