Het OMT denkt dat een avondklok een flink effect heeft. Waar is dat op gebaseerd?

• Joram Bolle

Er komt een avondklok. Tenminste, als de Tweede Kamer ermee instemt. Veel partijen waren eerder niet overtuigd van het effect, maar het kabinet zei vandaag: ja, een avondklok is nodig.

Jaap van Dissel van het RIVM zei eerder nog dat het effect van een avondklok niet te voorspellen was, maar in het laatste OMT-advies wordt toch een cijfermatige onderbouwing gegeven: het R-getal, dat aangeeft hoeveel anderen één geïnfecteerd persoon gemiddeld besmet, kan er met 8 tot 13 procent door verminderen. Daarmee hebben het OMT en het kabinet de avondklok geluid, maar waar hangt de klepel?

Het OMT heeft vier onderzoeken bekeken: twee naar het effect van afzonderlijke maatregelen om verspreiding van corona tegen te gaan, van het sluiten van winkels tot een lockdown, en twee studies over de situatie in Frankrijk.

"Het blijft altijd een beetje bij een beste schatting geven", zegt epidemioloog Alma Tostmann van het Radboudumc. "Naast een direct effect kan een avondklok ook als extra effect hebben dat de urgentie benadrukt wordt om de basismaatregelen beter na te leven, zoals je laten testen bij klachten en thuisblijven als je positief bent."

Demissionair minister De Jonge legt uit waarom volgens het kabinet een avondklok nodig is:

Groot probleem is dat het effect van afzonderlijke maatregelen lastig te meten is. In andere landen - zoals Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en België - is eerder al een avondklok ingevoerd, maar altijd in combinatie met andere maatregelen. Als de besmettingen vervolgens naar beneden gaan is eigenlijk niet uit elkaar te trekken hoeveel elke losse maatregel heeft bijgedragen.

Dat onderkent ook Van Dissel: "Er is geen land dat als enige maatregel een avondklok heeft", zei hij in de technische briefing. "Het blijft bij een schatting, dit is grofweg het effect dat je verwacht."

De onderzoeken die Van Dissel aanhaalt, geven ook niet bepaald een eenduidig beeld. In één van de studies wordt het effect geschat van het "terugbrengen van individuele reisbewegingen". Die interventie zou het R-getal gemiddeld met 0,08 tot 0,13 terugdringen, maar is breder dan alleen een avondklok: het gaat om het terugdringen van álle reisbewegingen.

In een ander onderzoek wordt gesproken over het effect van 'stay-at-home-orders', oftewel de verplichting om thuis te blijven. Die reduceert de R gemiddeld met 10 procent. Maar opnieuw is dat een bredere maatregel dan alleen een avondklok.

Franse avondklok

In twee andere onderzoeken is gekeken naar de ervaringen in Frankrijk met een avondklok. Dat het aantal besmettingen afneemt na het invoeren van een avondklok is duidelijk. Maar hoeveel de avondklok daaraan bijdraagt niet. In één van de onderzoeken wordt gesuggereerd dat de avondklok besmettingen onder 60-plussers het meest terugdringt. Het OMT adviseert juist een avondklok omdat die het effectiefst zou zijn bij 18 tot 25-jarigen.

De avondklok heeft in Frankrijk ook andere tijden: eerst van 20.00 uur tot 06.00 uur, inmiddels zelfs van 18.00 tot 06.00 uur. De avondklok die Nederland wil invoeren loopt van 20.30 uur tot 04.30 uur. Oftewel: de onderzoeken geven een diffuus beeld en de precieze maatregel en de context waarin die wordt ingevoerd zijn anders dan in landen die er al ervaring mee hebben.

Een woordvoerder van het RIVM zegt desgevraagd dat het exacte effect voorspellen en meten erg lastig is. Op basis van de vier onderzoeken, waarin nergens direct het effect van een avondklok beschreven wordt, heeft het OMT een eigen schatting gemaakt waartoe het in de Nederlandse situatie "zou kunnen leiden", aldus de woordvoerder.

"Heel veel is afhankelijk van de kenmerken van de epidemie", zegt ook Alma Tostmann. "Hoeveel besmettingen zijn er, welke andere maatregelen gelden er al, hoe goed houden mensen zich eraan? Alles is met onzekerheid omkleed, dat geldt ook voor andere maatregelen."

Premier Rutte kondigde meer maatregelen aan dan alleen een avondklok:

Het lijkt dan ook tegenstrijdig dat het OMT nu wel een redelijk precieze schatting geeft. In november gaf Van Dissel nog als voorbeeld in de Kamer: "Wij hebben geen tabellen die zeggen: een avondklok heeft 0,05 effect op de R-waarde."

Tegelijkertijd baseert de Tweede Kamer de steun voor de invoering van een avondklok wel deels op de cijfermatige onderbouwing die er nu toch ligt. Partijen hadden gevraagd om een zo concreet mogelijke berekening van het effect van de avondklok op het R-getal, zoals de ChristenUnie vorige week.

Contacten reduceren

Voor de avondklok zou het nu wel mogelijk zijn "er een getal op te plakken", aldus Van Dissel in de technische briefing, waar dat voor alternatieven zoals een sociale bubbel - waarbij je een maximaal aantal mensen per week mag zien - volgens hem niet uit de literatuur te halen valt. Het enige wat zeker is, is dat minder contacten tot minder besmettingen leiden.

Er moet niet al te veel nadruk gelegd worden op het precieze effect van de avondklok, zegt Alma Tostmann: "Waar het uiteindelijk om gaat is het aantal contacten van mensen reduceren. Dat kan door een avondklok, maar ook door het aantal bezoekers dat iemand per dag of per week mag ontvangen te verminderen."

Of zoals demissionair minister De Jonge het tijdens de persconferentie verwoordde: "Het is geen wiskunde en tegelijkertijd wel wiskunde."

De avondklok is een pittige boodschap, zeker voor mensen die al weinig sociale contacten hadden. Dat merken ze ook bij organisaties als Stichting Met Je Hart en De Luisterlijn: