Wetsvoorstel bijstandsboete is een 'kleine verbetering'

De voorstellen voor aanpassingen van de bijstandsboete betekenen een kleine verbetering voor 'bijstandsfraudeurs'. Ook advocaten zijn gematigd positief. Tegelijkertijd gaan ze niet ver genoeg en zullen er veel problemen blijven voorkomen, zegt de Landelijke Cliëntenraad werk en inkomen.

Inmiddels is er breed draagvlak voor het aanpassen van de boete en het terugvorderen van bijstand bij fraudeurs moet veranderen, zegt de meerderheid van de Tweede Kamer. De coalitiepartijen CDA, D66 en de ChristenUnie hebben vandaag twee verschillende oplossingen naar buiten gebracht.

Amma Asante van de Landelijke Clientenraad noemt het een beginnetje: "Hoe mooi deze initiatieven ook zijn, ze gaan voorbij aan de kern van het probleem. Het zal waarschijnlijk wel een beetje helpen, maar het probleem dat je van de bijstand niet rond kunt komen blijft. Mensen worden door de lage bijstand bijna gedwongen om vrienden, kennissen, en familieleden om hulp te vragen."

De wet verplicht ontvangers van bijstand om giften en inkomsten te melden. Die zogenoemde inlichtingenplicht is streng: volgens de wet moet de gemeente bijstand terugvorderen als je wel iets cadeau krijgt of geld bijverdient, maar het niet meldt.

Bulgarenfraude

Zo kreeg Raïsa (achternaam bij de redactie bekend) een boete en een terugvordering, omdat ze hulp van haar vader niet gemeld had. "Mijn kinderen gingen op kickboksen. Omdat het Jeugdfonds alleen de contributie betaalt, had mijn vader geld overgemaakt voor sportkleding, bescherming en bokshandschoenen", vertelt de alleenstaande moeder. "Dat is een van de bedragen waarvoor ik een boete heb gekregen. Ik ben na bijna een jaar afbetalen van die boete en terugvordering af."

"De wet is zo strikt door de Bulgarenfraude van een paar jaar geleden", legt advocaat Thomas Sanders van AKD Benelux Lawyers uit. In 2013 kwam aan het licht dat oplichters Bulgaren naar Nederland brachten. Zij moesten zich bij een gemeente inschrijven en een bankrekening openen, zodat de fraudeurs uitkeringen voor hen konden aanvragen en zo de staat konden oplichten.

"Iedereen was daar hartstikke boos over, en toen is deze wetgeving geschreven. De gedachte was: 'iedereen die iets niet meldt, heeft iets te verbergen'. Maar dat is natuurlijk niet zo: mensen maken fouten, en daar is toen geen rekening mee gehouden."

Paniekvoetbal

Dat sentiment is, mede door de kinderopvangtoeslagaffaire, inmiddels gekeerd. Stemden in 2013 de CDA, ChristenUnie en D66 voor de huidige Participatiewet; inmiddels vallen de coalitiepartijen over elkaar heen met voorstellen om de wet te repareren. "Er moet ruimte zijn voor gemeenten om iets barmhartiger te zijn", lichtte de ChristenUnie toe in het Radio 1 Journaal.

Die partij wil de verplichte boete voor bijstandsfraudeurs schrappen. D66 en het CDA stellen juist voor de boete te behouden, maar de terugvordering van eerder uitbetaalde bijstand optioneel te maken.

"Het voorstel van CDA en D66 heeft veel weg van paniekvoetbal", zegt Sanders. "Dan krijg je dus dat de mevrouw in Wijdemeren geen duizenden euro's terug hoeft te betalen, maar wél nog een boete krijgt. Dat lijkt mij ook niet heel redelijk. Het voorstel van de ChristenUnie biedt wat dat betreft wel een mooi perspectief omdat daar ook de verplichte boete wordt geschrapt."

Uitzondering

Er zijn nu ook al wel uitzonderingen waarbij terugvorderen niet verplicht is. Maar die drempel ligt hoog. "Er moet dan sprake zijn van onaanvaardbare financiële of sociale gevolgen", legt Sanders uit. "Alleen op straat komen te staan, is niet genoeg; alleen op straat komen te staan wanneer je bijvoorbeeld ernstig ziek bent, geldt als een 'dringende reden'." De wetswijziging die de Kamer nu voorstelt zouden gemeenten, maar ook rechters meer ruimte geven om af te wijken.

Tussen 2013 en 2018 zijn er bijna 6000 uitspraken van bestuursrechters geweest over Participatiewet terugvorderingen. Zo'n 95 procent van de gevallen waren verplichte terugvorderingen vanwege het schenden van de inlichtingenplicht.

Van alle mensen die bij de rechter een beroep deden op de uitzondering, 772 in totaal, slaagde er niemand in het beroep. "In hoger beroep zorgde mijn advocaat voor een verlaging van de boete en de terugvordering, maar ik moest het nog wel betalen", vertelt Raïsa. "Vorig jaar heb ik zo'n 52 euro per maand afbetaald. Dat voel ik echt wel: normaal doe ik daar voor bijna een week boodschappen van."

Maatwerk gemeenten

Als bijstandsgerechtigden bijverdiensten en giften wel melden, hebben gemeenten nu ook al de ruimte om barmhartig te zijn. Hoe daarmee omgegaan wordt verschilt per gemeente.

Zo mag je in Amsterdam tot 1200 euro per jaar aan giften ontvangen. "Met Kerst kreeg ik geld van mijn broertje voor het kerstcadeau van mijn dochter. Toen heb ik gelijk de gemeente gebeld", vertelt Raïsa. Toch vindt ze het nog spannend: "Het voelt alsof je onder een loep ligt. De mevrouw van de gemeente die ik sprak wist van niets; de gemeente zou me binnen twee dagen terugbellen. Er zijn al vijf dagen voorbij en ik heb nog niets gehoord. Ik ga maandag voor de zekerheid toch maar weer bellen. Ik ben gewoon bang om hulp te accepteren."

In plaats van alleen meer ruimte voor uitzonderingen zou Asante graag een generieke wijziging zien. "Je zou de bijstand kunnen verhogen. Maar het zou ook al helpen als het kabinet alle extra's die minima kunnen helpen automatisch uitkeert. Nu zitten die extra's vaak achter ingewikkelde formulieren en aanvraagprocedures. Het hele stelsel schrikt mensen af. 'Dat ga ik niet aanvragen, straks maak ik een fout', horen we veel."