'Is er verschil tussen boodschappen krijgen van je moeder of de voedselbank?' 

• Joram Bolle

7000 euro terug moeten betalen omdat je moeder je boodschappen gaf, terwijl je een bijstandsuitkering hebt. Het overkwam een vrouw uit de gemeente Wijdemeren. Want boodschappen zijn inkomen in natura en dat moet je volgens de wet melden, stelde de gemeente.

De reacties op het nieuws waren bijna zonder uitzondering verontwaardigd. Het kan toch niet zo zijn dat iemand die al in de bijstand zit nog dieper in de problemen komt omdat haar moeder zo aardig was om bij te springen met boodschappen, zo luidde de consensus.

"Wat mij vooral verbaasde, was de verontwaardiging", zegt Amma Asante, voorzitter van de Landelijke Cliëntenraad. "Dit is maar één van de vele uitwassen die nu toevallig het nieuws haalt."

Volgens Asante is deze zaak een gevolg van een wet die "kil en wreed is" en gemeentes die de vrijheid hebben om hun eigen regels er op na te houden. Zo kan het per gemeente verschillen hoe hoog het bedrag mag zijn - of de waarde van een schenking in natura - voordat iemand gekort wordt op een bijstandsuitkering.

Die is meestal veel lager dan wat iemand van de Belastingdienst belastingvrij mag schenken. Amsterdam en Rotterdam hanteren bijvoorbeeld 1200 euro, terwijl ouders tot 5500 euro en anderen tot 2200 euro belastingvrij mogen schenken. Asante: "Per gemeente zou dat gelijkgetrokken moeten worden, zodat daar duidelijkheid over is. Maar het probleem ligt dieper. De bijstand is te laag om van rond te komen."

Voedselbank

Dat schetst ook advocaat Marc van Hoof, die veel van dit soort zaken langs ziet komen. Hij is betrokken bij de Bijstandsbond en wijst erop dat veel mensen in de bijstand naar de voedselbank moeten voor eten. "Als je deze uitspraak van de rechter doortrekt, kun je de voedselbanken ook wel afschaffen. Wat is daar anders aan dan boodschappen krijgen van je moeder?"

"Juridisch gezien is daar inderdaad geen verschil tussen", zegt Gijsbert Vonk, hoogleraar socialezekerheidsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Maar in de praktijk wordt dat door gemeenten gedoogd als een gift." De bijstand is bedoeld om in basaal levensonderhoud te kunnen voorzien, zegt Vonk. "Huur, energie, eten en drinken. En als in dat laatste structureel wordt voorzien, is daar dus geen bijstand voor nodig, redeneren gemeenten. Net zoals iemand die bijklust op de bouwplaats en daar inkomen uit haalt: dat wordt gekort op de uitkering."

Het probleem zit volgens Vonk in de Participatiewet, die weinig ruimte biedt voor redelijkheid: "De landelijke politiek heeft de wet hermetisch afgesloten. Alles wat iemand verdient boven de bijstand, wordt 100 procent in mindering gebracht, zonder naar de situatie van de persoon te kijken. Of iemand structureel bijverdient, of maar één keer iets verkoopt op Marktplaats, of bijvoorbeeld hoe duur de overige vaste lasten zijn."

Asante, Van Hoof en Vonk bekritiseren ook de inlichtingenplicht die in de wet is vastgesteld. "De belanghebbende doet aan het college op verzoek of onverwijld uit eigen beweging mededeling van alle feiten en omstandigheden waarvan hem redelijkerwijs duidelijk moet zijn dat zij van invloed kunnen zijn op zijn arbeidsinschakeling of het recht op bijstand", zo luidt de wettelijke bepaling.

"Dus zelfs als het geen invloed heeft op de hoogte van je uitkering, alleen mogelijk, moet je het melden", zegt advocaat Marc van Hoof. "Als je 50 euro krijgt voor je verjaardag, of een fiets, of als je drie keer per week bij je moeder eet. En als je het niet meldt, schend je de inlichtingenplicht en word je automatisch aangemerkt als fraudeur." Zelfs als iemand per ongeluk de inlichtingenplicht schendt.

Amma Asante - die overigens in 2016 en 2017 Kamerlid was voor de PvdA, die de Participatiewet in 2014 steunde - noemt dat beleid "onmenselijk". "Niemand zit voor z'n plezier in de bijstand. Niemand vindt het leuk om lekker belastinggeld te trekken. Ook op lokaal niveau wordt op die manier jacht gemaakt op mensen met een uitkering. Dat doet denken aan de toeslagenaffaire."

Als je de inlichtingenplicht schendt, moet de gemeente terugvorderen, zegt Gijsbert Vonk. De gemeente Wijdemeren heeft aangekondigd opnieuw naar de zaak te kijken, maar kan dat dan wel tot een andere uitkomst leiden? Vonk: "Eigenlijk niet. Gemeenten hebben wel de ruimte om zich te beroepen op zogeheten buitenwettelijk begunstigend beleid. Ze mogen nooit minder, maar altijd meer geven dan de wet voorschrijft, maar dat mag niet per incident."

Schoonmoeder Lange Frans

Willen ze hier iets aan doen, dan moeten ze dus beleid maken dat bijvoorbeeld van toepassing is op alle mensen met bijstand die boodschappen krijgen. Vonk: "Er zit nu geen redelijkheidsafweging in de wet. Weegt het terugvorderen wel op tegen de overtreding? Is boodschappen geven niet iets anders dan op de bouwplaats werken?"

Een paar jaar terug speelde een zaak met de schoonmoeder van rapper Lange Frans, die op de kleinkinderen paste. Dat werd door de gemeente Amsterdam gezien als werk waar inkomen voor betaald had moeten worden en dus werd de vrouw veroordeeld tot het terugbetalen van 34.000 euro. Later werd dat teruggedraaid.

"Eens in de zoveel tijd ontstaat daar discussie over", zegt Vonk. En dat zal blijven gebeuren als de wet niet wordt aangepast, verwacht hij: "De wet strenger maken is nooit zo'n probleem, maar versoepelen is een stap waar iedereen enorm allergisch voor is."