28 uur vergaderen in Brussel: wie zijn de winnaars en verliezers?
Een kandidaat-Commissievoorzitter die uit de hoge hoed kwam en Europese spitzenkandidaten die met lege handen achterblijven. De EU-top van de afgelopen drie dagen, over de verdeling van de topfuncties in Brussel, is er een waar nog lang over zal worden nagepraat. Wie zijn de winnaars? En wie de verliezers?
Je zou zeggen: bondskanselier Merkel haalt voor Duitsland de hoofdprijs binnen. De nieuwe voorzitter van de Europese Commissie is de Duitse minister van Defensie Ursula Von der Leyen (60). Een Duitse, een partijgenoot van Merkel, iemand op wie ze volledig kan vertrouwen. En toch komt Merkel als een van de verliezers uit de strijd. Haar gezag is aangetast.
Op de G20-top in Osaka, eind vorige week, dacht Merkel dat ze namens de Europese christen-democraten kon instemmen met de sociaal-democraat Frans Timmermans als Commissievoorzitter en een liberaal als voorzitter van de Europese Raad. Een kapitale fout. "Op de vergadering van onze partij op zondag snapte niemand, echt niemand, wat haar bezielde", zegt een Europese partijgenoot van Merkel. De christen-democraten waren de grootste geworden bij de verkiezingen, zij wilden de Commissie-voorzitter leveren.
Merkel is al bijna vijftien jaar een van de onbetwiste leiders van de EU. Toen zij kwam, was Jacques Chirac nog president van Frankrijk, ze zag Sarkozy en Hollande komen en gaan en zit er nog steeds nu Macron de Franse leider is.
Toch durfden premiers met nog niet een kwart van haar ervaring en gezag het aan om tegen haar in opstand te komen. De Ierse premier Varadkar bijvoorbeeld, die de EU de komende maanden nog hard nodig gaat hebben in de brexit-onderhandelingen. Het einde van Merkels termijn is in zicht en haar wil is geen wet meer in de EU.
Lang is het verhaal van diplomaten: de vier Visegradlanden (Slowakije, Tsjechië, Polen en Hongarije) kunnen blaffen, maar bijten kunnen ze niet. Ze kunnen tekeer gaan tegen Timmermans als Commissie-voorzitter, maar zolang de rest eensgezind achter hem blijft staan, wordt hij toch verkozen. Dat liep even anders.
De Oost-Europeanen kregen in eerste instantie Italië aan hun zijde. Dat zette al zoden aan de dijk. De Tsjechische premier Babis benadrukte in alle talen die hij kent: we hebben samen met Italië 130 miljoen mensen achter ons, dat is meer dan een kwart van Europa. Daarmee moet rekening worden gehouden.
Het gaat pas echt hard als de christen-democraten zich bij het verzet aansluiten. Daarbij refereert premier Varadkar van Ierland ook aan de Oost-Europese landen: Timmermans zal tot verdeeldheid in de EU leiden, zegt hij dinsdagochtend bij aankomst.
Het is voor Varadkar vooral een makkelijk argument in een pleidooi dat hij toch al wilde houden, maar voor de Visegradlanden voelt het als een erkenning van hun standpunt. Er wordt eindelijk eens naar hen geluisterd.
Voor Timmermans was de inzet duidelijk: Commissie-voorzitter worden. Nog vijf jaar vice-voorzitter, dat hoefde niet, dat had hij al gedaan. Na twee lange dagen en nachten staat hij uiteindelijk toch weer met die baan in z'n handen. Erger nog: hij heeft er een gelijke bij gekregen. Hij zal de baan moeten delen met de Deense Margrethe Vestager.
Vijf jaar lang zette Timmermans zich in voor de fundamentele rechten binnen de EU. De rechtsstaat was in gevaar in Polen en Hongarije. Timmermans begon procedures, omdat burgers binnen de eengemaakte EU ervan uit moeten kunnen gaan dat ze ook in Polen een eerlijk proces kunnen voeren voor een onafhankelijke rechter.
Dat je daarmee in Oost-Europa de populariteitsprijs niet wint, dat wist Timmermans. In Hongarije werd hij tijdens zijn campagne hinderlijk achtervolgd en geïntimideerd. Als Timmermans in Brussel kritiek heeft op Hongaarse campagneposters gericht tegen commissie-voorzitter Juncker, zegt de Hongaarse premier Orbán doodleuk dat hij het hoofd van Juncker zal vervangen voor dat van Timmermans.
Maar Timmermans ging ervan uit dat de rest van de EU achter hem zou blijven staan. Hij voerde geen persoonlijk gevecht tegen Polen en Hongarije, hij voerde een gevecht namens en met steun van de andere EU-landen. Des te pijnlijker dat diezelfde EU-landen zijn kandidatuur onder grote druk uiteindelijk laten vallen.
Dachten ze in het Europees Parlement toch even dat zij tot in lengte van jaren de dans zouden leiden in de zoektocht naar een nieuwe Commissie-voorzitter. Iedere partij zou een kopstuk aanwijzen, een spitzenkandidaat, de leider van de grootste partij zou daarna voorzitter worden van de Europese Commissie. Vijf jaar geleden werkte dat: regeringsleiders konden niet om Jean-Claude Juncker heen.
Dat liep dit keer toch even anders. De christen-democraten werden opnieuw de grootste, maar hun 'spits' was de veel te onervaren Manfred Weber. Aardige man, daar is iedereen het over eens, maar zijn cv schoot toch wat tekort. Leuk hoor, twee jaar in het Beierse deelstaatparlement en vijftien jaar in het Europees Parlement, maar kun je dan een heel continent besturen?
De sociaal-democraten zagen de zwakte van Weber en schoven opzichtig hun eigen 'spits' naar voren, Frans Timmermans. Dat zette weer kwaad bloed bij de christen-democraten: waarom zouden de verliezers van de verkiezingen nu de mooiste baan moeten krijgen? En zo was de eenheid die binnen het Europees Parlement nodig was om het spitzenkandidatensysteem overeind te houden, in één klap weg.
De regeringsleiders gingen ermee aan de haal. "Als jullie niet weten wie jullie willen steunen, dan kiezen we zelf wel iemand," zo leek de gedachte. Erg enthousiast waren ze in de Europese Raad toch al niet over het model met spitzenkandidaten. Kleine kans dat dat over vijf jaar weer terugkomt.
Voor de Belgische premier Michel was er nog maar één kans om op het allerhoogste niveau te blijven werken: een Europese topbaan. In België is hij uitgeregeerd. Met wat geluk kwam hij vijf jaar geleden aan de macht, als leider van de derde partij van het land. Die stunt kan hij in de komende formatie zeker niet herhalen.
Michel vormde de afgelopen weken een tandem met premier Rutte. Samen waren ze het liberale team dat onderhandelde over de topbanen. Rutte deed dat met een goede plek voor Timmermans in gedachten, de vraag is of hij van de ambities van Charles Michel wist. Want twee topfuncties voor de lage landen, dat was bij voorbaat zo goed als onmogelijk.
Dat Michel geschikt wordt bevonden, had Rutte wel kunnen weten. Tien jaar geleden kozen de leiders voor de Belg Herman Van Rompuy als voorzitter van de Europese Raad. Toen met precies dezelfde argumenten als nu: België is de EU in het klein, met z'n diverse bevolkingsgroepen en moeilijke politieke compromissen. Wie het in België goed doet, kan dat ook in Europa.
Het is maar een kleine kilometer van de Wetstraat 16, zijn oude werkplek, naar de Wetstraat 175, zijn nieuwe. Een kleine verhuizing voor Michel, om zijn plek in het centrum van de macht te behouden.
Kun je een winnaar zijn als je eigenlijk helemaal niet meedeed aan de wedstrijd? Von der Leyen lijkt zonder een persoonlijke campagne toch ineens op het hoogste schavot te staan. In haar komt veel wat de Europese leiders zoeken samen.
Nadat Weber als kandidaat was afgeserveerd, was het logisch om hem te vervangen door een landgenoot. Liefst een vrouw dit keer, omdat de leiders eens echt werk wilden maken van diversiteit in het Europees bestuur. Dat Von der Leyen uitgesproken voor de EU in de huidige vorm is, deed het vooral goed bij de Franse president Macron. Die zit niet te wachten op vijf jaar stilstand of zelfs minder EU-samenwerking.
De baan werd Von der Leyen zo ongeveer in haar schoot geworpen. Van een persoonlijke campagne was de afgelopen maanden in Brussel helemaal niets te merken. Een toevallige ontmoeting met Macron zou haar kandidatuur hebben ingeleid.
Het moet pijnlijk zijn voor mannen als Weber en Timmermans, die maandenlang heel Europa afliepen in een doodvermoeiende campagne. Ook brexit-onderhandelaar Michel Barnier voerde achter de schermen tot op de laatste dag campagne om zelf Commissie-voorzitter te worden. Maar na dertien mannen in meer dan zestig jaar, was het nu eens tijd voor een vrouw.
