Waarom 'Bilderberg' een dankbaar onderwerp is voor complotdenkers

• Sid van der Linden

  redacteur Online

Zo'n 130 kopstukken uit het bedrijfsleven, de wetenschap en de politiek komen dit weekend bijeen voor de 67ste Bilderbergconferentie. Daar wordt achter gesloten deuren van gedachten gewisseld en dat wakkert levendige fantasieën op bij aanhangers van complottheorieën. Maar ook daarbuiten: 'Bilderberg' is een bekend argument geworden om twijfel te zaaien in discussies. Hoe is dat zo gekomen? En hebben die critici een punt?

Eerst maar de officiële lezing: van 30 mei tot en met 2 juni ontmoeten de deelnemers elkaar in de Zwitserse stad Montreux. Er zijn elf 'agendapunten' waar over wordt gediscussieerd. Dit jaar zijn dat onder andere klimaatverandering, cyberdreigingen, Rusland en China.

Het is een informeel gesprek tussen belangrijke mensen uit Europa en Noord-Amerika. Al jaren is ook het Nederlandse koningshuis aanwezig, de conferentie werd ooit mede-geïnitieerd door prins Bernhard. Dit jaar zijn koning Willem-Alexander en premier Mark Rutte er. De volledige deelnemerslijst staat op de website van de organisatie.

Geheim

En dan de belangrijkste regel: er wordt niets bekendgemaakt over wat er wordt besproken. De bedoeling is dat deelnemers vrijuit kunnen discussiëren 'zonder blad voor de mond'. Er zijn na afloop geen persconferenties en deelnemers spreken af om niet met anderen te praten over wie wat heeft gezegd.

Vooral die criteria maken veel los bij mensen die denken dat er een grotere samenzwering bestaat. De theorieën nemen allerlei vormen aan: van geldstromen die richting de zakken van de rijken worden gestuurd tot het plannen van genocide op hele bevolkingsgroepen.

In welke mate je daarin gelooft, is voor iedere complotdenker anders. In 2013 stelden onderzoekers van de Amsterdamse Vrije Universiteit dat mensen die zich aan de politieke uitersten bevinden, SP- en PVV-stemmers, complottheorieën het vaakst voor waar aanzien.

"Maar het zit in ieder van ons een beetje", denkt schrijver en journalist Maarten Reijnders. Hij sprak voor zijn boek Complotdenkers met veel mensen die in meer of mindere mate in complottheorieën geloven. "Het is menselijk om te vermoeden dat er iets meer aan de hand is. En het is menselijk om proberen te verklaren wat je niet weet. Iedereen wordt in het leven geconfronteerd met informatie die niet overeenkomt met wat je eerst misschien dacht. En dan ga je proberen om daar chocola van te maken."

Wat moet je dan maken van een grote groep belangrijke mensen die elk jaar geheimzinnig zitten te doen in een luxe hotel? Niets, vindt oud-minister Klaas de Vries. "Ik ken die theorieën niet precies, maar het lijkt me tamelijk belachelijk om te denken dat er sprake is van een samenzwering."

Hij was in 2003 als Kamerlid uitgenodigd op de Bilderbergconferentie in Parijs. "Ik vond het heel interessant, want dat was net het jaar dat de Irakoorlog was begonnen. De hele internationale wereld was daar en er werd gediscussieerd over hoe de oorlog verliep. De afspraak is dat mensen daar vrij met elkaar kunnen spreken en dat er na afloop niet uit geciteerd wordt. Dat was mij bekend en dat vond ik wel een goed idee."

Het feit dat er niets over bekend wordt, zorgt volgens De Vries namelijk voor betere discussies. "Er zijn genoeg internationale conferenties die wel openbaar zijn. En daar zie je dat men vaak erg in het eigen gelijk blijft. Mensen praten dan vaak alleen in clichés. Mensen met belangrijke banen in het bedrijfsleven zitten er soms niet op te wachten om hun opvattingen terug te lezen in de krant. Daarom is het buitengewoon nuttig om ook eens zonder publiek te discussiëren."

En alles wat met samenzweringen te maken heeft? "Nee, dat heb ik daar niet aangetroffen. Daar werden helemaal geen complotten gesmeed. Er werd gewoon gepraat, mensen luisterden. Sommigen zeiden wat, sommigen zeiden niets. Het was een voortreffelijke discussie. Ik dacht na afloop: misschien begrijp ik nu een beetje beter hoe het in elkaar steekt."

Wat voor impact heeft Bilderberg uiteindelijk? Volgens Robert van de Roer is die impact bijzonder gering. "We moeten de impact alles behalve overschatten." Van de Roer is diplomatie-expert en heeft nog nooit iets van Bilderberg teruggezien in welk politiek beleid dan ook. "In Nederland, bij de EU, de NAVO en de VN. En ik daag iedereen uit om het tegendeel te bewijzen."

"Ik ben niet negatief over Bilderberg", zegt Van de Roer. "Er bestaan veel meer clubjes waar mensen samen nadenken over hoe het beleid beter en gezonder kan. Dat is niet verkeerd. Maar we moeten er wel nuchter over blijven. Tegenwoordig bepalen crises of incidenten de besluitvorming in de wereld om ons heen. En niet praatorganen op veilige locaties."

Mensen die meer achter Bilderberg zoeken, zijn ook mensen die graag een alomvattend wereldbeeld willen hebben, merkte Reijnders. "En die noemen zichzelf geen complotdenker natuurlijk. 'Compleetdenker' is een term die wel eens valt. Ze kijken soms ook neer op mensen die niet geloven. Dat vinden ze mensen die niet kritisch kunnen nadenken. Dat is denk ik ook een deel van wat het aantrekkelijk maakt. Dat je iets weet wat de rest van de wereld nog niet snapt."

Van complot naar debat

Overigens is complotdenken veel wijder verspreid dan veel mensen zich realiseren, weet Reijnders. Bepaalde elementen uit complottheorieën hebben namelijk hun weg gevonden naar het maatschappelijk debat. "Zo heb je mensen die zeggen: dat de moord op Kennedy een complot was geloof ik niet, maar ik heb toch wel een paar gekke dingen gelezen over 9/11."

Politici flirten volgens Reijnders openlijk met complottheorieën. "Zoals Trump die twijfel uit over vaccinaties of Baudet die zegt dat de brexit wordt tegengewerkt door de deep state, ook een bekend begrip uit complottheorieën."

"In veel gevallen zijn complotdenkers ongevaarlijk. Als je graag wilt geloven dat er ufo's rondvliegen en je doet daar niemand kwaad mee, lijkt me dat prima. Maar bij de discussie over vaccineren bijvoorbeeld, daar spelen allerlei factoren een rol en ook een complotgeloof. Namelijk dat er met opzet enge dingen in die vaccins zijn gestopt om ons onvruchtbaar of autistisch te maken. En als daardoor de vaccinatiegraad omlaaggaat, is dat schadelijk."

Hetzelfde geldt voor bevolkingsgroepen: "Theorieën over joden leiden soms tot geweld tegen joden. En dat heb je ook met moslims. Complotdenken zet mensen tegen elkaar op."