Is het einde van een vrij internet in Rusland in zicht?

• Iris de Graaf

  redacteur Buitenland

Van wetgeving die sociale media reguleert, tot wetten die het verspreiden van nepnieuws strafbaar maken: het internet in Rusland wordt steeds minder vrij. Vandaag heeft de Doema, het Russische parlement, ingestemd met een wet die de online-controle naar een heel nieuw niveau tilt.

Met deze zogenoemde 'Wet voor het veilig en duurzaam functioneren van het Russische internet' kunnen autoriteiten letterlijk het Russische internet isoleren van de rest van de wereld. Het wordt gebracht als een veiligheidsmaatregel om de bevolking te beschermen, maar volgens critici is het een nieuwe stap in het gevecht van Poetin om de controle te krijgen over het internet.

De internetwet maakt het mogelijk dat op het moment dat het Russische internet wordt aangevallen mediawaakhond Roskomnadzor de complete controle krijgt. Over al het Russische internetverkeer.

Hoe werkt dat precies?

Als iemand in Rusland op dit moment een website bezoekt, gaat elk signaal gewoon rond via DNS-servers over de hele wereld. Je kan vrijwel alles bezoeken, hoewel sommige websites worden geblokkeerd door internetproviders die een zwarte lijst doorkrijgen van Roskomnadzor.

De mediawaakhond kan dankzij de nieuwe wet al het internetverkeer laten plaatsvinden op een eigen, Russische DNS-server. Internetproviders moeten die DNS verplicht gebruiken, anders worden ze afgesloten van het Russische internetverkeer.

Daarnaast krijgen de internetproviders op kosten van de overheid speciale apparaten, waartoe Roskomnadzor en de autoriteiten toegang hebben. Met die apparaten kunnen ze het internetverkeer filteren en binnen Rusland houden. Je kan dan geen websites meer bezoeken die een niet-Russische server gebruiken.

Ook kan je dan geen VPN meer gebruiken, waarmee je via een buitenlandse server kan browsen. Zie hier: een heel eigen Russisch internet, oftewel RuNet. Concreet betekent het dat de autoriteiten alle sites en platforms kunnen blokkeren.

Dat doet denken aan Kwangmyong, het intranet van Noord-Korea. Dat is een 'ommuurd' lokaal internet, waarbij burgers alleen toegang hebben tot door de staat gecontroleerde websites en apps.

"Ik maak me zorgen. Maar ik denk dat we ons al langer zorgen moeten maken", zegt Marielle Wijermars. Zij doet aan de universiteit van Helsinki onderzoek naar internetwetgeving en vrijheid van meningsuiting in Rusland.

"Het is een gigantisch project, maar het komt niet uit de lucht vallen. In 2012 begon de overheid met het blokkeren van bepaalde websites. Het ging eerst om sites met informatie over drugs en kinderporno". Een jaar later was het al uitgebreid naar websites die oproepen tot protesten of die homoseksualiteit zouden propaganderen.

En daar blijft het niet bij. Vorig jaar voerde Rusland een ware cyberoorlog om chatapp Telegram te blokkeren, wat uiteindelijk niet is gelukt.

Ook werden er in 2018 meer dan 500 Russen gearresteerd die bijvoorbeeld politieke memes hadden gedeeld op social media. "Deze nieuwe wet maakt het mogelijk om Telegram wel te kunnen blokkeren".

Volgens Rusland zelf is deze wet vooral bedoeld om de bevolking te beschermen bij een cyberaanval. Aleksander Zjarov, hoofd van Roskomnadzor, zei vandaag over de nieuwe wet: "Het is een krachtig middel. Maar ik hoop dat het, net als kernwapens, nooit gebruikt hoeft te worden."

Hij ziet de wet als een veiligheidsmaatregel om de integriteit van het Russische internet te beschermen, in het geval de Verenigde Staten besluiten Rusland van het internet af te sluiten.

Russische data in Rusland houden

Volgens onderzoeker Wijermars is de wet vooral een drukmiddel, gericht op buitenlandse bedrijven. Sinds 2016 is er een wet die bepaalt dat gegevens van Russen alleen op servers in Rusland zelf opgeslagen mogen worden. Maar veel buitenlandse bedrijven houden zich daar niet aan.

"Door te dreigen met het isoleren van het Russische internet hopen ze dat bedrijven hun data over Russische burgers naar Rusland verhuizen. Omdat de 'markt' anders helemaal gesloten wordt. Dat is het dreigement. 'Speel volgens onze spelregels.' De vraag is of bedrijven dat ook gaan doen."

Tegelijkertijd wringt Poetin zich in alle bochten om controle te krijgen over het 'vrije' internet. Videoclips van kritische rappers worden geblokkeerd, nieuwswebsites worden streng gecontroleerd en de wetgeving wordt elke keer verder aangescherpt. Deze wet helpt Poetin ook om meer, dan wel alle controle over het internet te krijgen.

Volgens Wijermars ervaren de Russen het zelf ook als een duidelijk signaal van censuur en het inperken van hun vrijheid van meningsuiting. "Ze voelen nu; dit kan wel eens uit de hand gaan lopen."

Dat gevoel speelde in maart ook al, toen de wet door de eerste stemmingsronde was gekomen. Duizenden Russen gingen de straat om met spandoeken waarop stond: "Blijf van ons internet af!", of "Internet is onze enige kans."

Volgens NOS-techredacteur Joost Schellevis zal RuNet uiteindelijk omzeild worden. Hij verwacht dat de meeste mensen wel binnen de Russische internetmuren zullen blijven, maar dat er altijd mensen blijven die op zoek gaan naar een uitweg.

Volgens hem is het vrij lastig om het hele internet binnen één land te houden. "Dan moet je echt alle digitale toegangswegen afsluiten." Als er maar ergens een gaatje is, gaat het verkeer daar namelijk doorheen. "Het hele internet is juist zo ontworpen dat als je niet langs route A kan, dat je dan een route B vindt."

Ook volgens Wijermars zal dit niet zonder slag of stoot gaan. "In een land als Noord-Korea of China zijn mensen vanaf het begin van het internet al gewend aan censuur. Russen zijn gewend dat ze gewoon rustig naar YouTube en Google kunnen. Van relatieve vrijheid naar complete censuur; dat gaat niet zonder protest."