'Voor velen is Assange nog steeds de held van het vrije woord'

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

Is hij de messias van het vrije woord, of een ongeleid projectiel met grootheidswaan? Het beeld van Julian Assange (48), oprichter van WikiLeaks, is in de loop der tijd gekanteld.

Vandaag verschijnt hij voor een rechter in Londen, waar zijn advocaat tegen een Amerikaans uitleveringsverzoek gaat pleiten. De Verenigde Staten willen Assange berechten omdat hij van plan zou zijn geweest een Amerikaanse overheidscomputer te hacken en wegens overtreding van een spionagewet. Als het zo ver komt, hangt hem een gevangenisstraf van tientallen jaren boven het hoofd.

Assange werd vorig jaar april door de Britse politie gearresteerd in de Ecuadoraanse ambassade in Londen, de plek waar hij bijna zeven jaar in zelfgekozen ballingschap ging. Hij nam daar toevlucht om te ontkomen aan vervolging in Zweden, waar een arrestatiebevel tegen hem was uitgevaardigd wegens verkrachting.

Bekijk hier beelden van de arrestatie:

Assange en zijn organisatie WikiLeaks begonnen in 2006 met het lekken van geheime documenten, die voor een deel afkomstig waren van Amerikaanse en andere inlichtingendiensten. Sommige documenten werden ontfutseld door hackers, andere werden aan WikiLeaks gegeven door klokkenluiders. Zij onthulden veel misstanden, maar de gevolgen van hun publicaties bleven beperkt. Tot 2010.

In dat jaar veranderde alles voor zowel WikiLeaks als voor Assange persoonlijk. In juli publiceerde WikiLeaks een video over een luchtaanval door een Amerikaanse gevechtshelikopter in Bagdad, waarbij minstens twaalf mensen, inclusief twee journalisten van Reuters, de dood vonden.

Bekijk hier het moment waarop de Amerikanen het vuur openden:

Achter de schermen werkte Assange samen met de Amerikaanse soldaat Bradley Manning, die later na een geslachtsverandering Chelsea zal heten. Manning lekte honderdduizenden documenten van het leger aan WikiLeaks.

Amper een maand na het verschijnen van de video uit Bagdad vaardigde Zweden een arrestatiebevel uit tegen Assange. Tijdens een WikiLeaks-conferentie in Stockholm zeiden twee vrouwen door hem te zijn betast en verkracht. Over de zaak is niet veel bekend. Assange en veel van zijn aanhangers zien in de zaak een complot om hem de mond te snoeren.

WikiLeaks bleef ondertussen niet stilzitten, maar publiceerde in november 2010 een groot aantal gevoelige diplomatieke berichten in samenwerking met The New York Times, The Guardian, Der Spiegel, Le Monde en El País.

Ondanks het gerechtelijk vooronderzoek in de Zweedse verkrachtingszaak was Assange op dat moment voor veel mensen nog een held. Dat sommigen twijfelden aan zijn methodes en vreesden dat hij de levens van soldaten en diplomaten in gevaar bracht, deed weinig af aan zijn populariteit.

Toch merkten steeds meer mensen dat Assange vreemde trekken had. In het voorjaar van 2011 ging de NOS op een aanbod van de Australiër in. Assange wilde documenten met de Nederlandse publieke omroep delen, dus toenmalig hoofdredacteur Hans Laroes van NOS Nieuws reisde naar Engeland en ontmoette hem op een afgelegen boerderij.

"Hij wilde praten over veel dingen", zegt Laroes. "Zelfs de Nederlandse politiek." In die tijd overwoog het kabinet-Rutte om een nieuwe militaire missie naar Afghanistan te starten. "Daar wilde Assange invloed op hebben."

Maar Assange had ook zijn gedachten over Italië. "Zijn stelling was dat Italië te groot was en dat het beter zou zijn als het land uiteen zou vallen in kleinere staatjes. Daarom wilde hij documenten lekken die daar voor ophef zouden zorgen. Hij had megalomane en anarchistische ideeën."

'Hillary Clinton gevaarlijke havik'

2016 wordt wellicht herinnerd als het jaar waarin Assange zijn hand overspeelt. Toen de Amerikaanse verkiezingsstrijd op gang kwam, nam hij duidelijk stelling tegen de kandidatuur van Hillary Clinton. In juli bekritiseerde hij ook Trump, maar zijn afkeer van Clinton voelde bijna persoonlijk. Assange schetste de voormalige minister van Buitenlandse Zaken af als een gevaarlijke havik die als commander-in-chief vooral oorlog wilde voeren.

WikiLeaks lekte tijdens de campagne talrijke e-mails van Clinton en de Democratische partijtop. Assange werd bejubeld door extreem-rechtse talkshows, en op Fox News beschuldigde hij Clinton van het creëren van massahysterie tegen haar tegenstanders. Het idee dat Amerikaanse politici en pers met de vijand Rusland zouden heulen, schreef hij af als haatzaaierij.

Bekijk de video:

In oktober 2016, kort voor de presidentsverkiezingen, publiceerde WikiLeaks e-mails waaruit bleek dat Clinton een betaalde toespraak hield voor de bankiers van Goldman Sachs. Volgens Amerikaanse inlichtingenbronnen kreeg Assange die mails van Rusland.

Assange ontkende dat hij contact had met Rusland, maar deskundigen zagen in de gelekte mails van WikiLeaks toch doelbewust getimede acties om Hillary Clintons gooi naar het presidentschap te ondermijnen. Assange zou tijdens de verkiezingscampagne uitgebreid gecommuniceerd hebben met Roger Stone, die in opdracht van de campagne-Trump het contact moest onderhouden met WikiLeaks. Vorige week kreeg Stone zelf een gevangenisstraf opgelegd door een Amerikaanse federale rechter.

Doorgeslagen anarchist

Oud-NOS-hoofdredacteur Laroes ziet de presidentsverkiezingen als een keerpunt voor Assange. "Zijn samenwerking met de Russen vond ik erg ver gaan." En toch viel het te begrijpen, stelt Laroes. "Want zijn doel was om te zorgen voor disruptie en destabilisatie. Wat dat betreft, was zijn samenwerking met Rusland geen breuk met het verleden. Het paste in zijn anarchistische manier van denken. Hij heeft zich altijd tegen het gezag verzet en wil alleen zijn eigen regels volgen."

Laroes ziet nog wel goede kanten van Assange, ondanks zijn bedenkingen. "Ik waardeer de dingen die hij eerder gedaan heeft. Hackers als Assange hebben veel verhalen boven water gekregen. Maar hij is doorgeslagen in zijn rol. En dat hij zich heeft uitgeleverd aan de Russen is uiteindelijk niet zo'n logische stap. Daarmee heeft hij veel sympathie verspeeld."

Dat neemt niet weg dat Assange voor veel mensen nog de held van het vrije woord is.

Dit is een bewerking van een artikel dat in 2018 op de NOS-website verscheen.