Holocaust, het woord voor het onbeschrijflijke, is 40 jaar oud

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

In 1977 was 'Holocaust' voor het Nieuw Israëlietisch Weekblad nog een begrip dat moest worden uitgelegd. "Holocaust betekent een grote vernietiging of verwoesting, het woord is afgeleid van het Griekse 'holocaiston'." Het woord werd dat jaar maar zes keer in de Nederlandse pers gebruikt, waarvan twee keer vanwege de science fiction-film Holocaust 2000, met Kirk Douglas.

Twee jaar later kwam de term bijna 1500 keer voor in de media. Uitleg was niet meer nodig. Het begrip was definitief ingeburgerd geraakt door de Amerikaanse tv-serie Holocaust, die 40 jaar geleden ook in Nederland werd uitgezonden. De serie was een waterscheiding in hoe er over de Tweede Wereldoorlog werd gepraat.

"Tot die tijd was het vooral een verhaal van de strijd", zegt historicus Chris van der Heijden, die onderzoek deed naar de verwerking van de oorlog. "Het ging over de militairen, het verzet, collaboratie, de Hongerwinter, dat soort dingen. Bovendien lag de klemtoon op de daders en de geallieerden, niet op de Joodse slachtoffers."

"Door de serie Holocaust, en later ook Shoah van Claude Lanzmann, kwam er meer bewustzijn over dat niet te bevatten leed", zegt ook hoofdredacteur Esther Voet van het Nieuw Israëlietisch Weekblad. "Toen de Joden terugkwamen uit de kampen, wilden ze er eigenlijk niet aan herinnerd worden. Men probeerde het leven weer op te pakken. Dat bleek pas tientallen jaren later helemaal niet mogelijk. Het trauma was blijven zitten."

In de 428 minuten van Holocaust, uitgezonden over vier avonden, werd de oorlog voor de tweede generatie bespreekbaar gemaakt. Met in de hoofdrollen Meryl Streep, James Woods en Ian Holm als Heinrich Himmler, volgt de miniserie het verhaal van twee fictieve families, de een Joods, de ander nazi. Ze duiken op bij grote ijkpunten uit de Endlösung: Kristallnacht, de massaslachtingen bij Babi Jar, het T4-euthanasieprogramma, de opstanden in Warschau en Sobibór en uiteindelijk Auschwitz.

Er werd kritisch gereageerd op het project van 6 miljoen dollar. Het werd te commercieel geacht: NBC zou met Roots-regisseur Marvin Chomsky het succes van die slavernijserie hebben willen overdoen. Het was bovendien onkies dat er geld werd verdiend door de afleveringen te onderbreken met reclames. De honger in het getto werd afgewisseld met reclame van hotdogs: Bill Cosby bracht producten aan de man na een scène waarin mensen werden vergast.

De geschiedenis zou bovendien getrivialiseerd worden door de fictieve verhalen met eendimensionale karikaturen en stereotypen. "Gekunstelde situaties, goedkoop sentiment, ongeloofwaardige toevalligheden. Als je huilt, is dat om de verkeerde redenen", oordeelde The New York Times. "Al het kwaad samengebald in één nazi, al het onheil overkomt één Joodse familie", zag Der Spiegel. "Volkerenmoord teruggebracht tot Bonanza-formaat, met muziek als uit Love Story."

"Het was inderdaad melodramatisch, Amerikaans", vat Van der Heijden samen. "Men zocht nog naar een beeldtaal om dit verhaal te kunnen vertellen, om ermee om te gaan. Een paar jaar later zie je dat Lanzmann het heel anders doet: die vindt dat wat je niet kunt beschrijven, je ook niet moet beschrijven. Vandaar die lange shots van rijdende treinen en stilte. Zo zie je hoe men in korte tijd een beeldtaal vindt. Dat melodrama was daarvoor nodig."

Ook Voet kan achteraf sympathie opbrengen voor de makers. "Met al zijn fouten heeft die serie wel bijgedragen aan het ogen openen van wat er heeft plaatsgevonden. Holocaust heeft bijgedragen aan de bewustwording van het leed."

Bomaanslagen op zendmasten

Alle kritiek stond de populariteit niet in de weg. In de VS waren er 120 miljoen kijkers, wereldwijd nog eens zoveel. In Nederland dongen (met uitzondering van de NCRV) alle omroepen naar de uitzendrechten. Na uitzending ontving de TROS 4500 telefoontjes van mensen die wilden doorpraten over het onderwerp. In Duitsland werd 'Holocaust' het woord van het jaar in 1979.

In de Bondsrepubliek leidde de serie tot de meeste onrust. Het werd te controversieel geacht om Holocaust op het hoofdkanaal uit te zenden, dus werd de serie op het derde net vertoond, de eerste keer dat alle regionale zenders dezelfde programmering hadden. Voorafgaand waren er bomaanslagen op zendmasten om de uitzending te verstoren, 500 agenten werden ingezet om antennes, tv-studio's en Joodse gebouwen te beschermen tegen extremisten.

Gemankeerd of niet, de serie bood een opening om over de gruwelijkheden van de nazi's te praten. Van der Heijden: "Waar de Holocaust eerst als een voetnoot in de Tweede Wereldoorlog werd gezien, is het 40 jaar later bijna volledig omgedraaid: het is hét onderwerp van de Tweede Wereldoorlog geworden. De serie speelt daar zonder enige twijfel een rol in."

Shoah

Tegenwoordig wordt ook steeds vaker het Hebreeuwse woord voor vernietiging gebruikt, Shoah. Sommigen vinden het namelijk ongepast om Holocaust te gebruiken, een woord dat oorspronkelijk stond voor een vrijwillig brandoffer aan God, terwijl daar in de oorlog absoluut geen sprake van was. Ook het Nieuw Israëlietisch Weekblad heeft als Joods blad een lichte voorkeur voor de Hebreeuwse term.

"Wij wisselen het af in het NIW", zegt hoofdredacteur Voet, "omdat je anders alleen maar Shoah, Shoah, Shoah ziet in teksten. Maar het zijn voor ons bijna synoniemen."

"Ik hang eigenlijk niet zo aan het ene begrip of het andere. Ik ben allang tevreden als mensen de inhoud van die woorden kennen, want daar ontbreekt het tegenwoordig aan", vult Voet aan. "Er waren veel genocides, in Rwanda, op de Armenen, de Rohingya, maar er is maar één Holocaust. Bij die andere ging het nooit om een door de staat ingevoerde industrie. Dat is het belangrijkste verschil."