De zin en onzin van commerciële dna-tests
In een paar jaar tijd zijn er allerlei bedrijven opgekomen, die allerhande soorten dna-tests aan consumenten aanbieden. Van afkomst- en vaderschapstests tot partijen die op basis van je dna adviezen geven over voeding, gezondheid en loopbaan.
Vandaag kwam naar buiten dat artsen waarschuwen voor een van deze bedrijven, iGene. Dat bedrijf biedt volgens artsenvereniging VKGN onvolledige borstkankertests aan. De vereniging heeft dat gemeld bij de Inspectie Gezondheidszorg.
Groeimarkt
De NOS vroeg de dna-bedrijven om verkoopcijfers, de meeste wilden die niet geven. Maar dat het een groeimarkt is, lijkt wel duidelijk.
Atlas Biomed, dat in Nederland dit jaar van start ging, zegt in de eerste helft van dit jaar zo'n duizend testkits te hebben verkocht en het bedrijf Mijnlabtest spreekt van duidelijke groei. iGene zegt dit jaar een verdubbeling in de verkoop te zien ten opzichte van vorig jaar.
Maar wat heb je aan deze dna-tests? We gingen de verschillende soorten tests langs met wetenschapper Marc van Mil. Hij is hoofddocent Biomedische Genetica aan het UMC Utrecht en werd in 2017 verkozen tot Docent van het Jaar.
Afkomst
Nuttig? "Vooral erg leuk", vindt Van Mil. "Het kan verrassend zijn om te achterhalen waar je voorouders vandaan komen.
Betrouwbaar? "De globale inschatting van de werelddelen waar je verre voorouders vandaan kwamen klopt meestal wel. De gedetailleerdere informatie over regio's en landen kan per bedrijf anders uitvallen. Ieder bedrijf heeft namelijk zijn eigen database waarmee je vergeleken wordt. Je dna wordt dus wel goed afgelezen, maar de interpretatie verschilt per bedrijf."
Voor deze tests wordt veel geadverteerd, zowel online als op tv. Bedrijven spelen in op de nieuwsgierigheid van mensen naar hun afkomst, of ze bijvoorbeeld Europese, Aziatische of Afrikaanse voorouders hebben. "Stambomen hebben mensen altijd al geïnteresseerd, de groeiende mogelijkheden van dna-onderzoek geven hier een nieuwe impuls aan", zegt Van Mil.
"De uitkomst kan tot heel positieve, maar ook lastige situaties leiden. Zo zijn er gevallen geweest waarbij adoptiekinderen door dit soort tests hun biologische familie wisten te achterhalen. Of klanten die er achter kwamen dat zij niet verwant waren aan een van beide ouders."
Verwantschap
Nuttig? "Voornamelijk voor families die twijfelen aan hun verwantschap."
Betrouwbaar? "Hoe meer verschillende locaties op de chromosomen onderzocht worden, hoe groter de betrouwbaarheid. Een van de aanbieders geeft aan dat bij het onderzoeken van 25 locaties er een betrouwbaarheid is van 99,9999 procent."
Als je wil weten of je broer wel echt je broer is of je vader wel echt je vader, dan kun je een verwantschapstest doen. Mensen doen dit voor hun eigen gemoedsrust of voor juridische doeleinden (zoals vrouw die de dochter claimt te zijn van de koning van België). "Bij deze variant moet het dna-materiaal worden afgenomen door een onafhankelijke partij (in principe een huisarts of verpleegkundige)", zegt Van Mil.
"Een verwantschapstest kun je doen door speeksel af te nemen, maar ook prenataal testen is mogelijk. Zo kun je vanaf de negende week van de zwangerschap een vaderschapstest doen. Uiteraard kunnen deze tests grote emotionele gevolgen hebben. Hierbij is het aan te raden om professionele hulp in te schakelen."
Kans op ziektes
Nuttig? "Alleen als het goed uitgevoerd, uitgelegd en begeleid wordt", zegt Van Mil.
Betrouwbaar? "Onbetrouwbaar voor het bepalen van erfelijke ziektes, omdat veel commerciële tests alleen de 'hotspots' in je dna analyseren. De zeldzamere dna-fouten die erfelijke ziektes veroorzaken, pikken ze met hun techniek niet op."
Volgens Van Mil moet je hierbij onderscheid maken tussen twee categorieën. Je hebt de veel voorkomende ziektes die veroorzaakt worden door meerdere factoren, zoals de meeste vormen van hart- en vaatziekten en kanker. Bij het risico daarop speelt dna een rol, maar ook heel veel andere (leefstijl)factoren. "Iemands risico berekenen op basis van alleen het dna, zonder andere (leefstijl)factoren mee te nemen, vind ik onverstandig", zegt Van Mil.
Dan heb je de mono-genetische aandoeningen, ook wel erfelijke ziektes genoemd. Zoals erfelijke borstkanker en een aantal erfelijke hartafwijkingen. "Daarvoor geldt dat fouten in het dna zo sterk je risico bepalen, dat een dna-test een ingrijpende keuze is", aldus Van Mil. "Ik vind dat je bij zo'n test goede begeleiding nodig hebt. Als je een erfelijke ziekte in de familie vermoedt, zou ik altijd naar een dokter gaan in plaats van een online test te doen."
Het bedrijf iGene test ook op borstkanker, maar analyseert de genen die je kans op erfelijke borstkanker voorspellen dus slechts gedeeltelijk. "Doordat zij niet het hele gen onderzoeken, kunnen ze geen compleet beeld van het risico geven", zegt Van Mil.
Dragerschap erfelijke ziekte
Nuttig? "Deze tests beschouw ik zeker als nuttig", zegt Van Mil. "Maar je moet je goed beseffen dat het een behoorlijke impact kan hebben voor je kinderwens en zorgeloze zwagerschap."
Betrouwbaar? "Het is goed mogelijk om deze tests nauwkeurig en betrouwbaar uit te voeren."
Met dragerschaptests kun je onderzoeken of jij en je partner drager zijn van dezelfde erfelijke ziekte. Je hebt zelf de ziekte niet, maar als je allebei drager bent, heb je 25 procent kans op het krijgen van een kind met deze ziekte.
Het Amsterdam UMC en UMC Groningen onderzoeken hoe paren met een verhoogde kans op dragerschap begeleid moeten worden bij deze tests. "Ze testen daar bewust maar een beperkt aantal ziekten", zegt Van Mil. "Maar er zijn commerciële tests beschikbaar die een veel groter scala aan erfelijke aandoeningen testen. Als je voor een commerciële test kiest, moet je je goed laten informeren over opties rondom je kinderwens als je beide drager bent. Daarvoor moet je toch weer bij een arts zijn."
Lifestyle, voeding, carrière
Nuttig? "Nee", vindt Van Mil.
Betrouwbaar? "Nee."
Dan zijn er nog een aantal bedrijven die zeggen dat ze op basis van je dna individueel voedingsadvies kunnen geven en dingen kunnen zeggen over bijvoorbeeld wat voor een soort werk geschikt voor je is. Er is zelfs een maaltijdbox die op basis van je dna wordt samengesteld. "Deze tests zou ik in dezelfde categorie plaatsen als de horoscoop in de krant", zegt Van Mil. "Complexe eigenschappen zoals sportiviteit en karakter laten zich niet aflezen in je dna."
"Mensen hebben soms het idee dat je dna een glazen bol is, waar je van alles uit kunt aflezen. Deze bedrijven spelen daar slim op in, maar het is gewoon marketing. De wetenschappelijke basis is flinterdun. Het kan overigens weinig kwaad. De vraag is of je er je geld aan wil besteden."
Medicijngevoeligheid
Nuttig? "Kan zeker nuttig zijn", aldus Van Mil.
Betrouwbaar? "Ja, mits uitgevoerd door een erkende instantie."
Een zogeheten farmacogenetisch paspoort geeft aan of je op basis van je dna een verhoogde of verlaagde gevoeligheid hebt voor bepaalde medicijnen. Op basis hiervan kun je bijvoorbeeld de dosis aanpassen of een ander medicijn gebruiken. "Het moeilijke is dat een arts bij dat soort cruciale beslissingen er wel op moet kunnen vertrouwen dat de data kloppen", zegt Van Mil. "Een certificering of keurmerk lijkt me in dit geval dus wel cruciaal."
Dorien gebruikte een test van een commerciële aanbieder. Uit die test kreeg ze ten onrechte te horen dat ze een verlaagde kans op borstkanker heeft, terwijl uit de test van het ziekenhuis bleek dat ze juist een hoge kans op borstkanker heeft:
