Gratis wetenschappelijke artikelen online, waarom niet (of wel)?

• Sjors Beukeboom

  redacteur Online

Wetenschappelijke publicaties voor zo veel mogelijk mensen beschikbaar maken én de kwaliteit bewaken. Nederlandse wetenschappers kwamen vandaag bijeen om te bespreken wat de beste manier is om deze doelen te realiseren.

Nederlandse universiteiten betalen elk jaar 40 miljoen euro abonnementsgeld om wetenschapsvakbladen als Nature en Science in te mogen zien. "Dat systeem heeft zijn langste tijd gehad", vindt Stan Gielen, voorzitter van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Plan S

Het verdienmodel voor de uitgeverijen van wetenschappelijke tijdschriften moet volgens hem op de schop. Abonnementen op de tijdschriften kosten geld en daardoor zijn de onderzoekresultaten niet toegankelijk voor veel mensen.

Ook als het aan de Europese Unie en wetenschappers uit elf verschillende landen ligt, komt er een nieuw systeem. Ze willen dat bereiken met het zogeheten Plan S. Volgens dat plan worden alle wetenschappelijke publicaties die door belastinggeld gefinancierd zijn vanaf 2020 gratis en openbaar toegankelijk, oftewel open access.

Vandaag discussieerden wetenschappers in Amersfoort over de uitvoering van Plan S. "We zien de verandering liever vandaag nog dan morgen", zegt Gielen.

Het huidige systeem tussen wetenschappers, universiteiten en uitgevers is eeuwenoud. In de zeventiende eeuw ontstonden de eerste wetenschappelijke bladen. Door een toename in het aantal wetenschappers, het aantal onderzoeken en de publicatiedruk (het publish or perish-principe) kwamen er automatisch meer wetenschappelijke tijdschriften.

Zo ontstond langzaam een systeem waarin tijdschriften op impactscore gerangschikt worden. Hoe hoger deze score van het magazine, hoe prestigieuzer publiceren in dat tijdschrift is. Universiteiten willen dat hun werknemers op de hoogte zijn van het meest recente onderzoek. Uitgevers spelen op die vraag in en bieden voor abonneegeld hun tijdschriften aan.

Miljoenen

De Nederlandse uitgever Elsevier brengt zo'n 2000 wetenschappelijke titels op de markt. Daarmee worden miljoenen verdiend. Als Plan S ten uitvoer wordt gebracht, moeten uitgevers als Elsevier hun verdienmodel mogelijk veranderen.

Elsevier stelt dat het al een open access-uitgever is. "In 2017 publiceerden we 430.000 artikelen, waarvan ruim 27.000 artikelen voor iedereen in te zien zijn. Dat deden we in 170 open access-tijdschriften, 110 tijdschriften met een open archief en 1850 hybride tijdschriften. Die laatste biedt auteurs de mogelijkheid om open access te publiceren in hoog aangeschreven tijdschriften."

'Vertragen'

De voorzitter van de NWO noemt hybride tijdschriften een vertragingstechniek om de eigen kassa te blijven vullen. "Deze tijdschriften staan nog steeds achter een betaalmuur en door bijbetaling van ons of universiteiten worden ze openbaar gemaakt."

Volgens Gielen was deze constructie als tussenstap naar volledige toegankelijkheid bedoeld. "Nu zien we dat uitgevers erin blijven hangen en niet overgaan naar volledig open access. Uitgevers verdienen nu zelfs dubbel. Eerst met het abonneegeld en daarna met bijbetaling voor open access."

Wim van Saarloos, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), zegt dat niet alleen de wetenschap van open access profiteert, maar ook bijvoorbeeld bedrijven en het onderwijs. "Mensen kunnen zelf beter informatie vinden, bronnen kunnen beter worden gecontroleerd en er komen meer mogelijkheden voor herhaalonderzoek."

Maar open access heeft ook nadelen. Bij publicatie in wetenschappelijke tijdschriften als Nature en Science onderschrijven collega's uit hetzelfde werkveld door middel van peer review het onderzoek. Bij open access-tijdschriften is dit niet altijd het geval. Van Saarloos: "Het zal tijd kosten om dat te veranderen."

Gielen maakt zich geen zorgen om de waarborging van wetenschappelijke kwaliteit met Plan S. Veel open access-tijdschriften werken volgens hem al met peer review. "Daarnaast is het belangrijk dat wetenschappers meer in gesprek gaan over wat 'kwaliteit' is. Het gaat er niet om hoeveel een onderzoeker publiceert of in welke tijdschriften, maar wat zijn bijdrage is aan de wetenschap."

Elsevier ziet ook weinig problemen: "Wij staan voor hoge kwaliteit, voor zowel hybride als open access-tijdschriften. Als het aan ons ligt, verandert dat niet wanneer het aantal open access-publicaties verder toeneemt."

Wetenschappers en uitgeverijen blijven nog wel even op gespannen voet staan. Stan Gielen roept uitgevers zoals Elsevier op om nu daadwerkelijk de overstap naar volledig open access te maken. Een boycot sluit hij niet uit. "Wetenschappers zullen dan via andere tijdschriften publiceren."

"We staan positief tegenover open access", zegt Elsevier. "Wij werken samen met wetenschappers, beleidsmakers, universiteiten en financiers. We zien wereldwijd dat deze partijen uiteenlopende standpunten hebben. Een overgang naar open access kan volgens ons alleen succesvol zijn als er een goede samenwerking en een open dialoog tussen alle partijen is."

Pirate Bay

In 2013 beloofde toenmalig staatssecretaris Sander Dekker dat binnen tien jaar al het Nederlands onderzoek gratis toegankelijk moet worden. In 2016 besloten de Europese ministers dat 2020 het jaar van de doorbraak moet worden. Plan S moet daar nu concreet invulling aan gaan geven.

"Het zal tijd kosten om zaken te veranderen en dat op zo'n manier te doen dat onze wetenschappers internationaal goed kunnen blijven scoren", zegt KNAW-president van Saarloos. "De bijeenkomst van vandaag helpt daarvoor ideeën te verzamelen."