Vergeten miss, militante dienstmeid en 999 andere vrouwen uit de 20ste eeuw

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

"Na het vorige boek had ik mijn echtgenoot beloofd: nooit meer 1001 vrouwen over de vloer. Daar heb ik me niet aan gehouden", lacht Els Kloek. De historica presenteert vandaag het boek 1001 vrouwen in de 20ste eeuw, bij de opening van de gelijknamige tentoonstelling in het Amsterdam Museum. "Het karwei was nog niet af."

Kloek werd in 2013 overvallen door het succes van 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Van het vuistdikke boek werden in een jaar tijd 15.000 exemplaren verkocht en het werd uitgeroepen tot Beste Geschiedenisboek Aller Tijden.

"Ik was eigenlijk niet van plan om een tweede boek te maken. Maar het sloeg zo aan. Bovendien klopte het nog niet helemaal, vond ik. Voor de 20ste eeuw had ik nog 500 kandidates die niet in het boek zaten. Dat zat me niet helemaal lekker. Daarom een tweede deel dat zich richt op de 20ste eeuw."

Sommige individuen in het boek zijn zo beroemd dat hun voornaam al herkenning biedt: Aletta, Hella, Fanny, Wilhelmina (twee keer), Fiep. Anderen zijn onterecht onbekend bij het grote publiek: Suze Groeneweg, Johanna Westerdijk, Tjoet Nja Din. En dan zijn er nog de levensverhalen die Kloek en haar team aan de vergetelheid ontrukken.

Militante dienstmeid en vergeten miss

Neem het uitzonderlijke levensverhaal van Neeltje Lokerse (1868-1954). Die Zeeuwse dienstmeid raakte zwanger van haar werkgever, maar die keek niet naar haar om. Haar zaak werd een cause célèbre toen ze publiekelijk het vuur op de man opende. Nadat ze was vrijgesproken van poging tot moord zette ze zich - altijd in klederdracht - in voor de positie van ongehuwde moeders en dienstbodes.

Of neem de vergeten carrière van de eerste miss uit Nederland, Jopie Koopman. Haar sjerp is te zien op de tentoonstelling. Toen ze in 1929 door een jury met kunstenaars was beoordeeld op figuur, houding en kostuum, werd er in de pers schande gesproken van de vleeskeuring, waaraan wel bijzonder ijdele meisjes mee moesten doen. "Zoekt, mijne heeren kunstenaars (godbetert!) naar menschen wier taille wellicht wat te breed en wier voeten wat te groot zijn, maar die zich te voornaam achten voor uw misselijk bedrijf", fulmineerde men in de pers.

In 1972 was het nog nauwelijks anders toen Marga van Arnhem voor NOS Studio Sport als eerste vrouw een voetbalwedstrijd versloeg, DWS-Go Ahead. "Zomaar een probeerseltje" van de redactie. De kritiek leek op de ophef afgelopen zomer over vrouwelijke commentatoren op het WK: van moet dat bij "een typische manlijke sport als voetbal" tot "ken dat mens niet terug naar d'r naaikransje". Anderen namen het juist voor Van Arnhem op.

"De geschokte mannelijke kijkers hoeven echter niet bang te zijn dat zij nu direct ook Feyenoord-Ajax zal verslaan", stelde De Telegraaf gerust. Toch zou Van Arnhem in de 17 jaar dat ze bij de NOS werkte ook de Olympische Spelen, het WK voetbal en de Tour de France verslaan.

"Een selectie maken was vreselijk. We gingen helemaal ten onder aan de rijkdom van keuzes die we moesten maken", verzucht Kloek. "Zelfs nu het af is, heb ik alweer een lijst van 900 extra namen. Je hebt bovendien veel meer informatie over de personen. En je hebt te maken met nabestaanden en betrokkenen. Dat was voor mij, als historica die zich meer met de 16e eeuw bezighoudt, best een gekke ervaring. Nu praten ze opeens terug."

Moeilijke selectie

Niet alleen het schrijven van het boek was anders, Kloek merkte ook dat de toon verschilt. "Het is een eeuw waarin de deuren opengaan voor vrouwen. Je krijgt een heel andere dynamiek. Ze hebben natuurlijk nog wel een strijd te leveren, maar dat is niet meer het enige waar het over gaat. Het gaat niet meer alleen om feminisme, het gaat ook om vrouwen die componist zijn of aan de universiteit werken. Je vindt ze overal."

"Je ziet dat er langzaam steeds meer mogelijk wordt", zegt Kloek over de vijf blokken waarin het boek en de tentoonstelling zijn verdeeld. "We beginnen met de generatie van kwartiermakers, zoals Aletta Jacobs. Dan volgt een generatie die een beroep krijgt, tandarts of piloot. In de derde generatie, het Interbellum, zie je dat ze nieuwe vormen gaan bedenken. Ze gaan zich bijvoorbeeld bemoeien met modernisme en dada. Na de generatie van de oorlog en de wederopbouw moet alles kunnen; de tweede feministische golf, de dolle mina's."

Kloek noemt het ironisch dat juist dit project haar levenswerk is geworden. "Mijn hele loopbaan heb ik me met de geschiedenis van vrouwen beziggehouden, maar mijn aanpak was juist altijd om ze te integreren in de geschiedenis. En nu maak ik paradoxaal naam met twee naslagwerken waarin ze apart zijn gezet."

"Dat klinkt misschien gek, maar het klopt toch. Ik vond dat dit nog even moest gebeuren om die achterstand in te halen. Ik hoop dat het helpt."

Kloek heeft in ieder geval goede hoop. Een derde deel over de huidige eeuw moet eigenlijk overbodig zijn. "Het is echt een heel optimistisch en positief project. Er zijn heel wat kilometers gemaakt in de afgelopen eeuw. Tegenwoordig vind je overal vrouwen. Nog niet genoeg, maar wel overal. Er zijn nog barrières te slechten, maar vrouwen doen gewoon mee."