Hoe Tbilisi in Georgië het centrum werd van de bacteriofaagtherapie
De Eliava Kliniek in de Georgische hoofdstad Tbilisi geldt als hét centrum voor behandelingen van infecties met behulp van bacteriofagen (bacterie-vretende virussen). Dat is het gevolg van een nogal bizarre geschiedenis.
De Britse onderzoeker Frederick Twort ontdekte in 1915 een "acute infectieziekte van bacteriën", zoals een RIVM-rapport dat vandaag verscheen hem citeert. Twee jaar later, in 1917, vond de Frans-Canadese arts Félix d'Hérelle "een virus dat parasiteert op bacteriën". Dat was een bacteriofaag. In tegenstelling tot Twort ging D'Hérelle door met zijn onderzoek, omdat hij direct het nut ervan inzag voor de behandeling van infecties.
Eerder vandaag publiceerde het RIVM een rapport met als conclusie dat bacteriofagen nog geen goed alternatief zijn voor behandeling met antibiotica. In individuele gevallen lijken ze wel te werken, maar er is nog te weinig onderzoek naar gedaan. Incidenteel reizen Nederlandse patiënten voor een behandeling met bacteriofagen naar de Eliava-kliniek in Tbilisi.
D'Hérelle leidde aan het Institut Pasteur in Parijs microbiologen uit de hele wereld op in het gebruik van fagen tegen infecties. Onder hen was de Georgische microbioloog Georgyi Eliava. Na enkele jaren keerde Eliava terug naar Tbilisi, overtuigd van de bruikbaarheid van bacteriofagen. Na een paar jaar stichtte hij het Eliava Instituut voor Bacteriofagen, Microbiologie en Virologie, de voorloper van de huidige Eliava Kliniek.
Experiment
In de periode na de Eerste Wereldoorlog werden bacteriofagen ingezet tegen infecties. Antibiotica bestonden nog niet. "Met die faagtherapieën zijn tyfus- en cholera-epidemieën bestreden", vertelt Jacques Scheres, oud-hoogleraar genetica en ziektepreventie. "Er was destijds een dysenterie-epidemie in India. Daar hebben voorstanders van faagtherapie een experiment gedaan. In het ene dorp kregen kinderen als behandeling of preventief bacteriofagen, in het andere niet. In het eerste dorp was de epidemie snel voorbij."
D'Hérelle kreeg in januari 1924 een eredoctoraat van de Universiteit van Leiden. In datzelfde jaar kreeg hij de Leeuwenhoekmedaille, die elke tien jaar door de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen werd uitgereikt aan de microbioloog die in de tien jaar ervoor de meest wezenlijke bijdrage aan het vakgebied heeft geleverd.
Beluister ook de podcast De dag van NPO Radio 1 hierover:
In 1933 verliet D'Hérelle het Institut Pasteur. De wetenschapper was boos omdat zijn werkgever weigerde hem meer geld ter beschikking te stellen voor zijn steeds uitgebreidere onderzoek en onderwijsactiviteiten. In de tussentijd was in 1928 het eerste antibioticum, penicilline, ontdekt en daar concentreerde het onderzoek zich steeds meer op.
Stalin
"D'Hérellle ging, als we de verhalen mogen geloven, op uitnodiging van Stalin zelf naar Tbilisi", vertelt Jacques Scheres, Hij voegde zich daar bij zijn vroegere leerling Eliava. De samenwerking heeft maar een paar jaar geduurd. In 1937 werd Eliava als "vijand van het volk" gearresteerd en geëxecuteerd. De bronnen verschillen erover of Eliava is geëxecuteerd omdat hij een intellectueel was of omdat het ongelukkige toeval wilde dat hij verliefd was geworden op een vrouw waarop ook Lavrenti Beria verliefd was, het gevreesde hoofd van Stalins geheime politie.
Niet lang daarna verliet D'Hérelle Tbilisi en keerde hij terug naar Frankrijk waar hij in 1949 overleed.
Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak stimuleerde het Amerikaanse leger de massale productie van antibiotica door de farmaceutische industrie. "Toen is er een oost-west-scheiding ontstaan waarbij de bacteriofagentherapie in Oost-Europa in zwang bleef", vertelt Scheres. Die scheiding is in de Koude Oorlog blijven bestaan.
Leger
"Ook in de tienjarige oorlog die volgde op de Russische invasie eind 1979 in Afghanistan werden Russische soldaten met infecties behandeld met bacteriofagen." Het toenmalige Warschaupact was vooral een militair machtsblok. Onderzoek, ook medisch, werd vooral vanuit het leger aangestuurd.
Scheres: "Dat verklaart ook waarom in het Westen juist zo'n ziekenhuis als het militaire Koningin Astrid Ziekenhuis in Brussel, onderzoek doet naar het gebruik van fagen om infecties te bestrijden. Dat ziekenhuis kon via militaire contacten faagonderzoek bespreken met de Russen."
