We mogen zeggen wat we willen, maar 'censuur ligt nog altijd op de loer'

Het is het zevende artikel van hoofdstuk 1 van de Grondwet: de vrijheid van meningsuiting. "Niemand heeft verlof nodig om gedachten en gevoelens te openbaren" luidt het grondrecht. Verderop staat dat elke vorm van censuur is verboden.

Maar dat deze wet geen vrijbrief is voor iedere vorm van meningsuiting, ervoer schrijver Gerard Reve in de jaren 60. Hij werd aangeklaagd voor 'smalende godslastering', nadat hij in literaire bewoordingen had beschreven hoe hij seksuele handelingen zou verrichten met god, in de persoon van een ezel.

Vandaag vijftig jaar geleden werd Reve in hoger beroep vrijgesproken. Het werd een belangrijk keerpunt in de Nederlandse samenleving, volgens documentairemaker Tom Rooduijn. "Het toonde aan dat een kunstenaar vrij moet zijn", vertelde Rooduijn in Met het Oog op Morgen.

Reve trok zijn overwinning breder: "Klein en min of meer lachwekkend als deze zaak moge schijnen, het is van principieel belang voor de burgerlijke vrijheden." De schrijver vond dat iedereen de vrijheid heeft zijn eigen fantasie er op na te houden, hoe raar het ook mag lijken, zoals seks met een ezel.

De vrijspraak had ook een grote juridische waarde, volgens advocaat Germ Kemper. "Dit zijn zaken waar het recht zich niet mee moet bemoeien. Voor Reve was men nog geneigd te denken dat je moet optreden tegen iets dat over de schreef gaat."

Het 'Ezelproces', zoals de zaak is gaan heten, kwam op een gunstig moment. Het was volgens Rooduijn een 'relrijke' tijd waarin vaker werk van cartoonisten en kunstenaars tot maatschappelijke ophef leidde. Daarnaast oordeelde ongeveer gelijktijdig het Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat anderen kwetsen en choqueren onder de vrijheid van meningsuiting valt.

Hoewel de wet op godslastering in 2013 is opgeheven, staat de vrijheid van meningsuiting constant onder druk, volgens de journalist en de advocaat. De kans dat het verbod terugkeert doet zich "achter elkaar" voor, ziet Kemper. Zo zei minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid vorige week te willen onderzoeken of de vrijheid van meningsuiting ingeperkt kan worden, nadat een omstreden imam de burgemeester van Rotterdam Aboutaleb een afvallige moslim had genoemd.

Zelfcensuur door Facebook en islam

Volgens Rooduijn hebben kunstenaars in Nederland continu het gevoel het recht op meningsuiting te moeten bevechten. Hij maakte er de film Het is gezien over, die vandaag in première gaat. Daarin vertellen onder meer cabaretier Hans Teeuwen, kunstenaar Tinkebell en schrijver Mano Bouzamour wat er nog over is van Reves bevochten vrijheid. "Het is tegenwoordig niet zozeer censuur door de overheid, maar censuur door de makers zelf", aldus Rooduijn.

Door sociale media leggen kunstenaars zichzelf sneller restricties op, uit angst voor ophef. In die zin werken Twitter en Facebook als moderne tribunalen, volgens de documentairemaker. Daarnaast blijft de islam een thema waar kunstenaars liever niet aan komen. Zo geeft cabaretier Hans Teeuwen in de film toe dat hij graag de vrijheid zou willen hebben grappen te maken over de islam, maar daarbij op zijn woorden moet letten.

De spot drijven met de kerk heeft zijn uitwerking gehad, volgens Teeuwen. "Niemand gaat nog gebukt onder de katholieke kerk, althans... Ik niet." De kerk is als het ware bestand geraakt tegen grappen, vertelt Rooduijn.

Dat is bij de islam niet het geval. "Zoals de heren van Monty Python met de film Life of Brian een persiflage op het leven van Jezus Christus konden maken, zo kan er geen Life of Allah gemaakt worden, want daar staat min of meer een fatwa op."

Het recht op fantaseren

Niet alleen religie vormt een heikel punt voor de vrije expressie, blijkt uit de documentaire. Zo werd schrijver Anton Dautzenberg door Fontys Hogeschool ontslagen omdat hij in 2011 lid werd van de pedofielenvereniging Martijn, die destijds nog niet illegaal was. "Hij verwierp pedofilie, maar vond dat je het recht hebt te fantaseren wat je wil. Hij werd enorm gepakt en door de samenleving berecht."

Dat overkwam ook Kristien Hemmerechts, die een boek schreef waarin ze zich verplaatste in de vrouw van de Belgische kinderverkrachter en -moordenaar Marc Dutroux. Rooduijn: "Het is een roman, maar mensen vereenzelvigden haar met die vrouw."

Hoewel omstreden uitspraken en acties van kunstenaars anno 2018 dus nog altijd niet zonder persoonlijke gevolgen zijn, staan de makers juridisch wel in hun recht. Een verdienste van Reve. "Hij heeft de zaak zowel literair als juridisch goed gespeeld", aldus advocaat Germ Kemper. En zo is het Ezelproces niet onopgemerkt gebleven.