Opa's porno even in het museum: 'Het was heel expliciet'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

"'Ach! Medor wat doet gy my?', riep zy verrukt van vreugden uit. 'Wat is het vermaak dat gy my veroorzaakt groot! Ach, ik kan niet meer!'" Pikante teksten uit pakweg 1770, begeleid door een expliciete gravure. Vanaf deze week te zien in boekenmuseum Meermanno, dat voor de tentoonstelling Porno op Papier even 18+ wordt.

De collectie toont hoe breed de term in de loop der eeuwen is opgevat. Er zijn scabreuze teksten te zien uit de Gouden Eeuw, schunnige strips, pornografische pulp, stapels Chicks en Candy's, brave pin-ups en werk van Wolkers en Cremer. Ook de net overgenomen collectie-Sliggers is te zien.

"Wat porno is verandert steeds", legt Arno Kuipers van de Koninklijke Bibliotheek uit. "Reve en W.F. Hermans zijn door critici ook porno genoemd. Literatuur en porno lagen toen dichter bij elkaar. Toen in de jaren 60 ineens alles mocht, kwam ook de commercie op gang. In de kapitalistische porno-industrie is geen literatuur meer te vinden."

Het is tegenwoordig moeilijk voor te stellen hoe teksten als hierboven, uit Akademie der dames, werden gelezen. De werken zijn ronduit schunnig, maar staan ook vol maatschappijkritiek. In De doorluchtige daden van Jan Stront worden seks, poep en pies gebruikt om duidelijk te maken dat de mens niet door intellect maar door driften wordt geregeerd. Het gestoorde naaypartijdje van Willem de Vde staat bol van kritiek op de stadhouder.

"We hebben geen verslagen over hoe dit werd gebruikt", zegt Kuipers veelbetekenend, "maar ik denk dat het toch wel heel prikkelend was. Voor ons misschien niet, maar destijds was het heel open. Het waren vaak dialogen, bijvoorbeeld over hoe iemand ontmaagd werd. Dat is heel expliciet."

Wat opvalt in de tentoonstelling zijn de golfbewegingen tussen tolerantie en repressie van pornografisch materiaal. Was Nederland in de 17e eeuw nog de pornotheek van Europa, twee eeuwen later ging het niet verder dan Ode aan de letter K. In 1911 kreeg ons land zelfs een van de strengste zedenwetten van Europa: pornografie, bordelen, voorbehoedsmiddelen, het werd allemaal verboden.

Het Rijksbureau tegen ontuchtige uitgaven nam aanstootgevende werken in beslag, met duizenden tegelijk. "Er zijn foto's van stapels in beslag genomen boeken, net zoals tegenwoordig cokevangsten worden getoond", zegt Bert Sliggers, die jarenlang verzamelde voor zijn pornocollectie van 20 strekkende meter.

Het verbod betekende niet dat porno verdween: op de tentoonstelling zijn opmerkelijke exemplaren van huisvlijt te zien: getypte of gestencilde vodjes met getekende erotiek. Zeldzaam, omdat ze zo kwetsbaar zijn en de gebruiker er niet te koop mee liep.

"Het heeft een hoog schattigheidsgehalte, maar het waren wel heel expliciete verhalen", legt Sliggers uit. "Ze hadden ook aantrekkingskracht: omdat het er zo uitzag, ging men ervan uit dat de inhoud zo smerig was dat niemand het wilde uitgeven. Er werd 15 gulden voor betaald, waarvan je 7,50 kon terugkrijgen als je een exemplaar inleverde."

De kwetsbaarheid en het harde werk van de politie waren niet de enige reden dat dit soort materiaal verdween. "Mijn voorgangers selecteerden", verzucht Kuipers van de KB. "Elitaire Franse erotica als De Sade werd bewaard, maar niet wat om de hoek werd geproduceerd, kiosklectuur van 20 cent. Toch hoort ook dat allemaal bij onze cultuur. Ik ben tegen keuzes maken, omdat je dan wordt beïnvloed door je eigen smaak. Een nationale bibliotheek moet alles hebben, ook Bouquet-reeksen, ook porno."

Dat porno bij een samenleving hoort, bevestigde de Hoge Raad in 1970 met het Chick-arrest. 'Vieze boekjes' als Chick en Candy werden voortaan toegestaan. De inhoud was pikant, maar niet 'aanstootgevend voor de eerbaarheid', oordeelden de rechters.

Het veroorzaakte een hausse aan pornoblaadjes. "Tussen 1968 en 1975 waren er 200 Nederlandse titels, in 1979 had Candy een oplage van 100.000 exemplaren", weet Sliggers. "Dan zie je dat een paar grote uitgeverijen er ook in springen, er komt voor ieder wat wils."

Tegelijkertijd groeit het verzet tegen porno. Conservatieve christenen en feministen vinden elkaar in de afwijzing van het ongeremde vrouwelijke bloot. Kuipers begrijpt het verzet. "De seksuele revolutie was vooral voor mannen fijn, het had ook zijn donkere kanten. Eerst is het nog veelbelovend, maar je krijgt ook smeerpapen die zich richten tegen feministen, die adressen van blijf-van-mijn-lijfhuizen publiceren. Als je ziet wat voor bagger er geproduceerd wordt, dan begrijp je de kritiek."

Volgens Sliggers verliest de porno in die tijd zijn relatieve onschuld. "Je ziet dat de aardigheid eraf gaat, het wordt glossy, plat, perverser. Tegenwoordig willen we door internet het alleen nog maar in kleur en bewegend. Porno op papier is eigenlijk helemaal over."

Tegenwoordig ziet Sliggers twee paradoxale trends: seksualisering gaat gelijk op met preutsheid. Seks is overal in de samenleving, maar minder onbevangen dan in die beginjaren. "Douchen in de sportschool gaat met de onderbroek aan, mijn vrouw houdt haar bovenstukje aan op het strand, maar alles is te googelen en jongeren beleven van alles via de webcam. De intimiteit is verdwenen."

Kuipers vraagt de bezoeker zelf zijn conclusies te trekken op de tentoonstelling. Hoe verhoudt Vijftig tinten grijs zich tot Fanny Hill, of Playboy tot naoorlogse pin-ups? "Iedereen moet er zelf maar een oordeel over vellen. Het is maar hoe je openheid, porno en de schaduwkanten ervan definieert."