'Weinig gif dat zo effectief is als middel dat Praljak slikte'

Toxicoloog Majorie van Duursen van de Universiteit Utrecht vermoedde het woensdag meteen al: het gif dat Slobodan Praljak in de zaal van het Joegoslaviëtribunaal innam, was waarschijnlijk cyaankali. "Er is weinig gif dat zo snel en effectief werkt."

Het toxicologisch onderzoek door de lijkschouwer heeft die vermoedens bevestigd. Praljak slikte het gif opgelost in een vloeistof. Cyaankali is ook bekend als kaliumcyanide en als het in aanraking komt met een zuur, ontstaat het uiterst giftige blauwzuur. Die stof ontstaat ook, in ongevaarlijke hoeveelheden, als je de pitjes van een appel opeet.

Als poeder kan cyaankali inderdaad in een vloeistof als water opgelost worden, weet Van Duursen. Wie het binnenkrijgt, ondervindt al binnen een paar minuten de gevolgen. "Cellen kunnen geen energie meer maken en de overdracht van zuurstof aan weefsels wordt afgeremd. Iemand die het inneemt, raakt snel bewusteloos. En dan stopt het hart omdat het geen energie en zuurstof meer krijgt."

Himmler, Goebbels en Göring

De dood treedt in binnen enkele tientallen minuten na de inname van het gif. De snelle werking verklaart de populariteit van het middel onder spionnen in de Koude Oorlog: Amerikaanse piloten van U2-spionagevliegtuigen kregen capsules aangeboden met een zeer snel werkend soort cyanide voor het geval ze in vijandelijk gebied opgepakt zouden worden. "Het is het snelste en meest effectieve middel als je er zeker van wil zijn dat je niet levend gepakt wordt of bang bent gemarteld te worden."

Veel U2-piloten weigerden het pilletje echter mee te nemen aan boord. Nadat een piloot in 1956 bijna per ongeluk een cyanidepil had ingenomen omdat hij het verwarde met een snoepje, werden de pillen in speciale doosjes gestopt. In 1960 werd het vervangen door een ander gif, want als een cyanide-capsule per ongeluk in de cockpit zou breken zou dat al dodelijk zijn voor de piloot.

Ook een aantal top-nazi's gebruikten het middel om zelfmoord te plegen: Himmler, Goebbels en Göring namen capsules in. Hitler zelf mogelijk ook, voordat hij zich met een pistool van het leven beroofde. En ook zijn vrouw Eva Braun en zijn hond Blondi moesten eraan geloven. De nazi's gebruikten het middel overigens niet alleen voor zichzelf. Een vorm van het gif (waterstofcyanide) werd ook gebruikt in gaskamers.

Cyaankali wordt vooral voor zelfdoding gebruikt en minder voor moord. Het ruikt sterk naar amandelen en valt dus snel op. "Bij hogere doses is ook duidelijk te zien dat de nagels van de overledene blauw kleuren", zegt Jacob de Boer, hoogleraar milieuchemie en toxicologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. "Dus bij moordenaars is het niet populair."

Hoe pijnlijk een cyanide-dood is, hangt af van de dosis. "Bij een hoge dosering kan het heel snel gaan maar als de dosis aan de lage kant is, duurt het langer en is het heel akelig", zegt De Boer. "Je krijgt onder andere erge buikpijn en je zou het gevoel kunnen krijgen dat je stikt."

Er is een middel dat de werking van cyanide tegengaat: peroxide. "Maar dat is ook niet echt een fijn middel om in te nemen. Misschien brandt dat wel door de maagwand heen."

De vraag blijft hoe Praljak aan het gif kwam, en hoe hij het de zittingszaal van het Joegoslaviëtribunaal in kreeg. De Boer: "Je kunt het niet bij de drogist krijgen."