Verloren bijbelboek teruggevonden in bibliotheek Oxford

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

De Openbaring van Jacobus was bijna verloren gegaan. De tekst werd verketterd door de kerk, vergeten door gelovigen, en uiteindelijk alleen overgeleverd in vertaling. Maar Amerikaanse wetenschappers hebben nu fragmenten in het oorspronkelijke Grieks teruggevonden in Oxford.

"Dat we opgewonden waren toen we dit vonden is zacht uitgedrukt", zegt onderzoeker Geoffrey Smith. "We hadden nooit gedacht dat Griekse fragmenten de Oudheid hadden overleefd. Maar daar waren ze, recht voor onze neus."

Smith trof samen met collega Brent Landau de papyrusbladen aan in de Oxyrhynchus-collectie, 200.000 fragmenten die een eeuw geleden op een antieke Egyptische vuilstort werden gevonden. Omdat daarvan nog maar zo'n 5300 teksten zijn gepubliceerd, zochten Smith en Landau naar onontdekte schatten.

"We kozen dit fragment omdat we woorden zagen als 'discipelen', 'de berg Golgoume' (misschien Golgotha) en andere christelijke woorden", vertelt Smith. "Omdat we de tekst vergeleken met bekende Griekse teksten, vonden we aanvankelijk niks. Maar toen we er koptische teksten bij pakten, was het meteen raak."

"Het was makkelijker geweest als de naam Jacobus in de fragmenten had gestaan, maar die is verloren gegaan. In totaal hebben we zes kantjes tekst teruggevonden. Dat lijkt misschien niet veel, maar de meeste teksten uit Oxyrhynchus zijn nog kleiner."

Jezus' broer

In de tekst spreekt Jezus met zijn broer Jacobus over zijn lijden en leer. "Overmorgen zullen ze me gevangennemen, maar mijn verlossing zal nabij zijn", voorspelt hij. Ook vertelt hij dat Jacobus later hetzelfde lot zal wachten. "Jacobus, ook jij zult dit lijden ondergaan. Maar wees niet bedroefd. Want het vlees is zwak; het zal ontvangen wat ervoor bestemd is."

Na Jezus' dood leidde Jacobus een groep vroege christenen, die toen nog als een joodse sekte werd gezien. Volgens de Romeinse historicus Flavius Josephus werd hij in het jaar 62 gedood door de joodse machthebbers.

Tot nu toe was de tekst alleen bekend in twee koptische vertalingen. Een daarvan was bewaard in de beroemde Nag Hammadi-geschriften, een verzameling vroeg-christelijke teksten die in 1945 in Egypte waren gevonden, verstopt in terracottakruiken.

"In de vroege tijd hadden gemeenten hun eigen evangelie. Er zijn een kleine honderd, waarvan er maar vier in de Bijbel belandden", legt Jacob Slavenburg uit. Hij vertaalde de Nag Hammadi-geschriften in het Nederlands. "Pas in de tweede eeuw zie je dat men er orde in aanbrengt en er namen aan geeft. In de vierde eeuw, als het christendom een staatsgodsdienst wordt, ontstaat een vastomlijnde leer."

De teksten die afvielen bij de selectie van de canonieke bijbelboeken moesten worden vergeten, vonden vroege kerkleiders. "Laat niemand iets aan deze boeken toevoegen noch aan ontnemen", waarschuwde patriarch Athanasius van Alexandrië in 367. De 52 teksten die bij Nag Hammadi werden teruggevonden, werden mogelijk begraven om te voorkomen dat ze zouden worden vernietigd.

"Dit waren teksten die waren ontstaan in gemeenschappen met de gnostische traditie, in plaats van de orthodoxe. Daarom werden ze verketterd", vertelt Slavenburg. "Men ging er bijvoorbeeld van uit dat Jezus niet Christus was bij zijn geboorte, maar dat werd bij de doop in de Jordaan."

Slavenburg zou de nieuw gevonden Griekse fragmenten graag willen zien. "Het is interessant om zo'n Griekse variant tegen de Koptische vertaling te houden om verschillen te zoeken", zegt hij. "We hebben vaak alleen maar fragmenten, omdat de documenten meestal erg beschadigd zijn. Zo werd de Codex Tschacos, die ook een variant van deze tekst bevat, lang slecht bewaard in een kluis, wat veel schade aanrichtte."

Dat deze tekst al die eeuwen overleefde is een kwestie van geluk. Waarschijnlijk gaat het namelijk om een document uit de vijfde of zesde eeuw waarmee leerlingen schrijfles kregen. "De schrijver heeft de tekst met punten in lettergrepen verdeeld. Dat is erg ongebruikelijk, behalve in onderwijsteksten", verklaart Smith.

Smith en Landau verwachten niet dat er nog meer delen van de tekst zullen opduiken. "Maar ik twijfel er niet aan dat er nog meer bijzonder materiaal te vinden valt. Deze collectie heeft tenslotte al Griekse fragmenten van de evangeliën van Thomas, Maria en Petrus opgeleverd en andere 'ketterse' vroeg-christelijke teksten."