Zondebokken en dieven in de nacht: hoe de Reformatie de taal veranderde

Het is vandaag vijfhonderd jaar geleden dat Maarten Luther zijn stellingen openbaarde. Het beeld van de Duitse monnik die op 31 oktober 1517 zijn stellingen aan de deur van de slotkerk in Wittenberg spijkerde, spreekt nog steeds tot de verbeelding. Of Luther daar echt heeft staan hameren wordt ernstig betwijfeld, maar zijn stellingen leidden hoe dan ook tot de Reformatie, de afscheiding van de Rooms-Katholieke Kerk. Dat wordt door protestanten over de hele wereld gevierd. Ook in de Utrechtse Domkerk vanavond.

Luther schreef niet alleen de 95 stellingen waarin hij de katholieke kerk aanklaagde, hij vertaalde ook de bijbel naar het Duits. In Nederland hadden we onze eigen vertaling: de Statenbijbel. Die had enorme invloed op de taal die we spreken. Nog altijd, zegt schrijver Tommy Wieringa.

Hij kan er zo een paar voorbeelden bij geven. "Het is heel eenvoudig", zegt Wieringa in het NOS Radio 1 Journaal. "Iemand die als een dief in de nacht komt, of als je een zondebok aanwijst, of parels voor de zwijnen werpt, of vreest met grote vreze. Onze taal is er echt van doordrenkt."

De taal zit zo vol met Bijbelse uitdrukkingen dat je het vaak nauwelijks meer opmerkt. Ook op Wieringa's boeken heeft de Statenbijbel invloed. "Niet de Bijbel op zich, maar wel de taal die daar is gekozen."

Die invloed van die Bijbelse taal is door de jaren heen uitgebreid bestudeerd. "Daar is met veel zorg naar gekeken. Heel veel zwartgerokte mannen met ernstige blikken zijn daar overheen gegaan. Maar ook ik gebruik die taal dagelijks. Het grappige is dat je je er niet zo van bewust bent. Omdat het helemaal is ingebed in wat wij dagelijks taalgebruik vinden."

Wieringa verdiept zich voor zijn werk regelmatig in de oude teksten. "Ik heb de eerste vijf Bijbelboeken van het oude testament weer eens herlezen, en ik keer altijd met ontzettend veel plezier terug naar Prediker. Dat is zo'n fijne sombermans. Als ik die lees moet ik altijd lachen. Die 'ijdelheid der ijdelheden' - daar is er nog zo een - daar word ik altijd heel vrolijk van."

De Statenbijbel was niet alleen voor de taal belangrijk, maar ook voor Nederland als natie. De eerste druk verscheen in 1637, nog tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje. "Je kunt het beschouwen als de dikste onafhankelijkheidsverklaring ooit", zegt Wieringa. "'We zaten in een luwte van de Tachtigjarige Oorlog. De Reformatie was een reusachtige splijtzwam. Dus die Statenvertaling hechtte dat samen."

Wat de noordelijke Nederlanden samenbracht, verdeelde intussen de kerk. En ook dat is in 500 jaar niet veranderd. Die scheiding bestaat nog steeds. Is er dan wel zoveel te vieren? Volgens Elsbeth Gruteke, EO-presentator en predikant van de Protestantse kerk in Amsterdam, is dat een goede vraag. "Het is ook een moment om elkaar nog eens diep in de ogen te kijken en te zeggen: wat is er gebeurd,? Wat is er tussen ons komen te staan en hoe gaan we nu verder?"

De afgelopen decennia zijn er al veel toenaderingspogingen geweest tussen protestanten en rooms-katholieken, en er zijn nieuwe initiatieven, weet Gruteke. "Je ziet dat protestanten en katholieken zeggen: we zijn beide kerken in een samenleving die steeds ongeloviger wordt en we moeten gewoon samen verder. Het vieren van de Reformatie is ook zeggen: we horen bij elkaar ondanks alles wat er 500 jaar geleden is gebeurd."

Gruteke groeide op in een atheïstisch gezin. Ze ontdekte het protestantisme pas later. "Wat mij aansprak was dat individuele geloof. Dus dat jij als persoon zelf wordt aangesproken en dat het jouw verantwoordelijkheid is om je te verhouden tot God en vergeving te ontvangen en in relatie met hem te treden. Maar als ik een paar hele fijne katholieke gelovigen was tegengekomen die mij het evangelie uitlegden, had ik natuurlijk ook wel katholiek kunnen worden. Want eerlijk gezegd zijn de verschillen nu niet zo heel groot meer."

Er wordt op steeds meer plekken samen opgetrokken door protestanten en katholieken, en dat is een mooie ontwikkeling, vindt Gruteke. "Op plaatselijk niveau zijn er overleggen, je hebt de Raad van Kerken, er zijn allerlei plekken waar mensen elkaar ontmoeten en je ziet ook steeds meer dat er samen dingen georganiseerd worden."

Tijdens een speciale kerkdienst vanavond zal Gruteke een gezamenlijke verklaring van protestanten en katholieken voorlezen. "Die tekst neemt mensen mee door de geschiedenis. Ook wat er verkeerd is gegaan, wat er gebeurd is doordat katholieken en protestanten tegenover elkaar kwamen te staan. Dat dat ook weer mensen gehinderd heeft om God en de kerk te vinden, dat vechten. Een soort van schuldbelijdenis zou je het kunnen noemen."

Gruteke zal in de verklaring ook een verlangen uitspreken voor de toekomst van de kerk. Wat dat verlangen precies behelst, mag ze nog niet vertellen. "Dat hoor je vanavond."