Longread: hoe Nederland met goodwill en 'boodschappenlijstjes' het EMA binnenhaalde
Na uren bellen valt het ineens stil in het Torentje, maandagavond rond 18.00 uur. Premier Mark Rutte zit er alleen, maar heeft constant contact met zijn raadadviseur voor Europa, Michael Stibbe. De twee hebben de afgelopen uren een hotline gehad met het Europa-gebouw in Brussel. Nu, na de laatste stemronde, horen ze dat ze niets meer kunnen doen. Milaan en Amsterdam hebben evenveel stemmen gekregen, ieder 13. Het lot moet bepalen wie het Europees Medicijnagentschap (EMA) krijgt.
Het contrast met de uren daarvoor is groot. Tijdens de drie stemrondes, een kleine 200 kilometer verderop, belden beide mannen constant. Rutte met zijn collega-regeringsleiders, Stibbe met zijn assistenten. Een laatste poging om landen nog over te halen om op Nederland te stemmen. Namen ze niet op, dan werd er ge-sms't.
Direct antwoord betekende een grote kans op een stem. Geen antwoord betekende vrijwel zeker dat de stem naar Milaan zou gaan. Turvend kwamen ze tot de conclusie: die 14 stemmen die we nodig hebben, zijn binnen. Maar bij een geheime stemming blijkt niets zeker.
En dan: bericht van Bos
Want het wordt dus 13-13. Rutte en Stibbe staren naar hun telefoons. De stilte duurt niet eens heel lang, want de loting in Brussel gaat snel. Dan licht Ruttes telefoon op. Een bericht van Wouter Bos: "We got 'm!"
Het is de beloning voor anderhalf jaar werk. Nederland wilde dolgraag het Europees Medicijnagentschap binnenhalen, nu dat vanwege de brexit weg moet uit Londen. Het levert 900 banen op bij het EMA zelf, maar daar blijft het niet bij. Elke werkdag ontvangt het agentschap honderden bezoekers. Mensen die moeten eten en drinken en vaak in de stad blijven overnachten. Het kan Nederland honderden miljoenen tot zelfs een miljard euro per jaar opleveren. Een pleister op de brexitwond.
Doen!
Het idee om het EMA naar Nederland te halen is bijna zo oud als de brexit zelf. Zondag 26 juni 2016, drie dagen na het brexit-referendum, mailt topambtenaar Marcel van Raaij zijn baas, minister Edith Schippers van VWS. Van Raaij kent het EMA, hij is er regelmatig geweest. Hij weet dat de Britten het agentschap niet kunnen houden als ze uit de Europese Unie stappen.
In een mail stelt hij voor om een poging te doen om de medicijntoezichthouder naar Nederland te halen. Het is al laat op de avond, maar Schippers antwoordt binnen vier minuten. "Lijkt me een mooie kans. Doen!"
Het is het begin van een VVD-PvdA-succes. Wie met betrokken politici en hun teams spreekt, krijgt het idee dat de twee voormalige coalitiepartners van hun verstandshuwelijk postuum alsnog een liefdesrelatie maken. Er is over en weer alom lof. Voor de politieke handigheid van oud-PvdA-leider Wouter Bos, voor het gemak waarmee VVD-kopstuk Halbe Zijlstra mensen voor zich weet te winnen, voor het enorme netwerk van minister Bert Koenders (PvdA) en voor de jarenlange inzet van Edith Schippers (VVD) in het medicijndossier. Het is heel veel kunde van goede bestuurders, gecombineerd met heel veel geluk.
Dat geluk beperkt zich niet tot de loting in Brussel. Nederland had ook het geluk dat het anderhalf jaar geleden het voorzitterschap van de Europese Unie in handen had. De ministers die de afgelopen maanden het EMA binnen moesten halen, hadden hun boekjes nog vol staan met de juiste telefoonnummers.
De goodwill van Schippers
Bovendien had Schippers tijdens het voorzitterschap veel goodwill opgebouwd bij de armere EU-lidstaten. In het halfjaar dat zij de ministerraden in Brussel voorzat, was de toegankelijkheid van medicijnen in de EU één van haar speerpunten. Medicijnen die door het EMA worden goedgekeurd, komen vaak eerst in Noordwest-Europa beschikbaar. Het duurt soms jaren voordat ze ook in Oost- en Zuid-Europa te krijgen zijn. Schippers zette zich in om dat te veranderen, ook toen Nederland alweer voorzitter af was.
Het is achteraf bezien het geluk van een goede keeper. Het was nooit de bedoeling dat Nederland de goodwill voor Schippers in zou zetten om het EMA binnen te slepen. Maar Wouter Bos komt er al snel achter dat die sympathie wél heel goed in te zetten is.
Reizen naar 20 EU-landen
De campagne om het EMA naar Nederland te halen is al een jaar bezig, als Wouter Bos instapt. De voormalig PvdA-leider en minister is nu directeur van het VU medisch centrum. Een idealere kandidaat bestaat niet: grote politieke ervaring, gecombineerd met een medisch profiel. En Bos wil tijd vrij maken om de klus te klaren. In vier maanden tijd reist hij naar 20 van de 26 andere EU-landen, naar sommige landen zelfs meerdere keren.
Natuurlijk wijst Bos in al die landen op de goede bereikbaarheid van Nederland, op de hoogopgeleide bevolking en de goede scholen, maar de andere kant van de tafel komt terug op de toegankelijkheid van medicijnen. Bos kan dankzij het werk van Schippers geloofwaardig beloven dat Nederland zich daar vol voor in blijft zetten. En dat levert stemmen op.
8 miljoen om uit te delen
Bos heeft meer in zijn achterzak, dankzij de Nederlandse variant van het EMA, het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Ook CBG-directeur Hugo Hurts denkt al een paar dagen na het Britse referendum aan het binnenhalen van EMA. Hij begint daar slim op voor te sorteren.
Zo vraagt Hurts al in een vroeg stadium extra geld aan bij het ministerie van Volksgezondheid. Een groot deel van het Europese beoordelingswerk van geneesmiddelen in de EU wordt nu nog gedaan door de Britten. Dat werk moet na de brexit worden overgenomen door andere landen. Met het extra geld kan het CBG personeel aannemen en opleiden om het brexitgat deels te dichten. Daarnaast gebruikt Hurts het geld om agentschappen in andere landen verder te ontwikkelen. Zijn eigen medewerkers gaan de medewerkers van de andere agentschappen opleiden en trainen.
Bres in het Oost-Europese front
In totaal wordt daarvoor 8 miljoen euro vrijgemaakt. Het is geld dat Wouter Bos in andere landen kan uitdelen in de vorm van samenwerkingsprojecten. Malta hapt toe en ook de Baltische staten zijn erg geïnteresseerd. In ruil daarvoor verwacht Bos natuurlijk wel een stem op Amsterdam.
Bos slaat daarmee een bres in het toch al broze Oost-Europese front. De Oost-Europese landen vinden dat zij wel eens aan de beurt zijn om een agentschap te huisvesten. Er zijn meer dan 40 EU-agentschappen, maar er staan er maar een paar in Oost-Europa.
"Het zou heel oneerlijk zijn als het EMA nu naar één van de landen gaat dat al agentschappen heeft", zei een Slowaakse minister vorige maand bij een EU-raad van ministers in Luxemburg. Uit Roemenië, Polen, Bulgarije en Kroatië waren soortgelijke geluiden te horen.
Bos weet dat de Oost-Europese landen het argument vooral gebruiken om de eigen kandidatuur te verdedigen. Met de landen kan hij wel degelijk zaken doen.
De doodsteek voor alle Oost-Europese kandidaten komt uit onverwachte hoek, namelijk van het EMA zelf. Op 4 oktober van dit jaar komt Marcel van Raaij buitengewoon vrolijk aan op het ministerie van VWS. Ruim een jaar na zijn mail aan minister Schippers, publiceert het EMA de voorkeuren van de medewerkers.
Van Raaij en zijn collega's volgen alle internationale media die over het EMA schrijven. Wat ze vandaag lezen bevalt ze; Amsterdam is favoriet onder het personeel. Het is een cadeautje voor de Nederlandse campagne. Oost-Europese steden doen het veel minder goed. Verhuist het EMA naar Bratislava, dan zegt een groot deel van het personeel dat het niet mee zal verhuizen.
Er zijn 19 kandidaten, dus we hebben zo'n 5 procent kans.
Het sluit naadloos aan op wat Nederland in Brussel toch al constant betoogt. De kernboodschap is: we mogen niet spelen met de belangen van patiënten, met mensenlevens zelfs. Het EMA moet moeiteloos door kunnen werken en dat kan in Nederland. Als de helft van het personeel wegloopt, wordt dat een stuk moeilijker.
Toch, als Bos afgelopen maandag op de dag van de stemming aankomt in Brussel, zien veel journalisten Bratislava nog steeds als de grote favoriet. De verkiezing van de EMA-standplaats leeft in Brussel. Bij wedkantoren kun je zelfs inzetten op de kandidaten en ook daar staat de Slowaakse hoofdstad bovenaan.
Bos kan zich dus makkelijk in de underdogrol drukken als hij die ochtend met journalisten praat. Het is druilerig weer, Bos zet een zuinig gezicht op en zegt: "Er zijn 19 kandidaten, dus we hebben zo'n 5 procent kans." Hij klinkt als iemand die zich er bij voorbaat bij neer heeft gelegd dat hij gaat verliezen. Maar hij weet wel beter.
In de maanden dat Bos door Europa reist, heeft hij altijd twee medewerkers bij zich: Bastiaan van den Berg van Buitenlandse Zaken en Maurice Galla van VWS. De excel-sheets van de laatste worden beroemd bij de grote groep ambtenaren die op één of andere manier betrokken waren bij het EMA-bid.
Galla houdt al die maanden van alle landen bij aan wie ze hun punten zouden geven. Ieder land heeft in de eerste stemronde zes punten te verdelen over drie landen. Drie punten voor de favoriet, twee en één voor twee andere kandidaten. Galla tast overal af hoe de kansen liggen en verwerkt dat in zijn sheets.
Boodschappenlijstjes van Bos
Ze worden tientallen keren aangepast. Dat vertaalt zich weer in 'boodschappenlijstjes' van Bos aan bijvoorbeeld premier Rutte. Op Europese toppen doet Rutte mee aan het hoofdprogramma, maar heeft hij een minstens zo belangrijk bij-programma: de boodschappenlijstjes van Bos afwerken. Met premiers en presidenten praten die nog even een zetje nodig hebben om hun punten aan Nederland te geven.
Galla heeft Bos keurig voorgerekend dat Nederland in de eerste ronde tussen de 20 en 22 punten zou krijgen. Normaal gesproken genoeg voor de tweede ronde. Bos weet het als hij Brussel binnenkomt, maar hij zegt het niet tegen journalisten. De verwachtingen laag houden, heet dat. Bovendien ligt er nog een hele dag voor hem, voordat de stemming begint. Een dag vol boodschappenlijstjes voor hemzelf, Mark Rutte in Den Haag en voor de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken Halbe Zijlstra.
Voetbal via WhatsApp
"Alsof je een voetbalwedstrijd probeert te volgen via WhatsApp." Zo voelen de tientallen ambtenaren zich vanaf een uur of vier, als de stemming in Brussel begint. Ze zitten in Nederland, maar weten: deze stemming bepaalt ook voor mij wat ik de komende jaren doe. Ambtenaren van VWS, Buitenlandse Zaken, het Rijksvastgoedbedrijf, de gemeente Amsterdam.
Ze zitten allemaal samen in één grote Whatsapp-groep en worden op de hoogte gehouden door Maurice Galla, die in de zaal zit. Ook Marcel van Raaij zit erin, de ambtenaar die ooit het eerste mailtje stuurde aan Edith Schippers, net als de directeur van het CBG Hugo Hurts.
Het is zenuwslopend, vooral als Nederland de eerste twee rondes doorkomt. Een finale tegen Milaan, de Europacup-vergelijkingen gaan direct rond.
Nederland-Italië
De contacten van Nederland beginnen zich op dat moment uit te betalen, met name in het zuiden van Europa. Bos heeft bewust ingezet op een 'zespuntenwedstrijd' in Madrid. De stem van Spanje gaat normaal gesproken automatisch naar Italië. Maar als Nederland die weet te krijgen, heeft Italië een stem minder, terwijl Nederland er één uitloopt. Daarmee in het achterhoofd stemt Nederland in de eerste ronde op Barcelona. In ruil krijgt het de Spaanse steun, tot woede van Italië.
Nog kwader zijn de Italianen als ze horen dat Malta mogelijk ook op Nederland stemt. Bos heeft ze samenwerking met het CBG kunnen beloven en heeft de Maltese stem daarmee in principe binnen. Maar volgens het Nederlandse kamp zet Italië daarna buitengewoon zware politieke druk. Allerlei andere dossiers worden erbij gehaald om de druk te verhogen, onderwerpen die niet eens zijdelings te maken hebben met het EMA.
Lamborghini's?
Uiteindelijk bezwijkt Malta een beetje voor de druk van de grote broer: in de eerste ronde stemt het land op Italië. In de tweede en derde ronde gaat de Maltese stem alsnog naar Nederland. Al kan niemand dat bij een geheime stemming zeker weten.
Over de beloftes van de Italianen aan andere landen gaan de wildste verhalen. Tussen de diplomaten van één van de noordelijke lidstaten wordt zelfs gegrapt over de Lamborghini die paus Franciscus een paar dagen eerder kreeg. De Italianen hebben inmiddels zoveel aangeboden voor een stem, dat ze misschien ook wel bereid zijn om een paar van die Lamborghini's te geven. De ambtenaren zien zichzelf er wel in rond rijden.
'Nederland'. Wat 'Nederland'?
Als alle stemmen zijn geteld in de laatste ronde, is er een gelijke stand, 13-13. Om 18.15 uur beslist het lot. De Estse voorzitter trekt het Nederlandse balletje.
"Nederland", is het bericht in de app-groep van de ambtenaren. Ze begrijpen het even niet. Wat 'Nederland'? Het duurt maar even voordat er verduidelijking komt en tientallen berichten de groep instromen.
De volgende dag zullen de betrokkenen elkaar allemaal in het echt zien bij een borrel in Den Haag. Die borrel zou bij winst en verlies doorgaan, maar is nu wel een stuk gezelliger.
Wouter Bos en zijn team wachten er niet op. "Ik heb dorst", zegt de lobbyist direct na afloop voor de NOS-camera. De café-keuze is ironisch, zonder dat het team het zelf weet. Ze gaan naar The Old Hack, een kroeg tegenover het gebouw van de Europese Commissie. Van de tientallen kroegen die ze hadden kunnen kiezen, gaan ze juist in de stamkroeg van de UKIP-europarlementariërs zitten. Die vierden hier anderhalf jaar geleden hun brexit-overwinning in het Britse referendum.
Dat werd een groter drankgelag dan het Nederlandse feestje. Wouter Bos houdt het bij één of twee biertjes. Zijlstra blijft net iets langer, maar gaat ook op tijd naar huis. De dag was lang genoeg.
