Lessen voor het komende referendum en 'niet afschaffen zonder alternatief'

Er komt dus een referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv), ook wel de 'aftapwet' genoemd. Mogelijk wordt dat de laatste volksraadpleging want het nieuwe kabinet ziet niets meer in het instrument. Uit het Oekraïne-referendum van vorig jaar - dat niet geheel zonder hobbels verliep - zijn volgens politicoloog Kristof Jacobs van de Radboud Universiteit Nijmegen lessen te trekken voor het komende referendum.

Niet alleen tegenstanders, maar ook voorstanders van de 'aftapwet' moeten campagne voeren en daar zo snel mogelijk mee beginnen, zegt de politicoloog die een onderzoek naar het Oekraïne-referendum leidde. "De voorstanders waren toen lange tijd stil, wellicht omdat ze ervan uitgingen dat ze door erover te praten, de opkomst alleen maar zouden boosten. Het was een duivels dilemma."

Nu ligt dat anders. Volgens Jacobs is het heel waarschijnlijk dat de drempel dit keer gewoon gehaald zal worden, als kiezers toch al in het stemhokje staan voor de gemeenteraadsverkiezingen. "Als voorstanders nu geen campagne voeren, betekent dat vrij spel voor de tegenstanders en krijg je geen debat."

Ook belangrijk: duidelijkheid over wat er met de uitslag gaat gebeuren: "Bij het Oekraïne-referendum was dat niet het geval. Het kabinet moet duidelijke verwachtingen scheppen." Vooralsnog is er vooral onduidelijkheid. CDA-leider Buma heeft al gezegd dat hij de uitslag van het referendum naast zich neer zal leggen. Dat leverde meteen een reactie op van D66. Alexander Pechtold noemde dat "niet zo verstandig" en wil eerst de uitslag afwachten.

Als het aan het nieuwe kabinet ligt, wordt dit het laatste referendum. Rutte III wil de wet raadgevend referendum intrekken. Dit doen zonder dat er iets beters voor in de plaats komt, is onverstandig, vindt hoogleraar bestuurskunde Frank Hendriks van de Universiteit Tilburg.

"Denken dat we geen referendum meer krijgen als we geen regeling hebben, is naïef. We hebben het in Catalonië gezien: de Spaanse grondwet staat geen referendum toe, er kwam er toch een."

In Nederland zouden maatschappelijke organisaties in actie kunnen komen, verwacht Hendriks. Als voorbeeld noemt hij de ANWB die in 2009 met De Telegraaf een petitie tegen rekeningrijden startte. "Toen daaruit bleek dat een dikke meerderheid tegen rekeningrijden was, werd dat toch een feit waar Haagse politici moeilijk omheen konden. Dus hoe wil je het hebben, op een fatsoenlijke manier en goed georganiseerd, of ongeorganiseerd?"

Collectief

Hendriks vindt dat de huidige wetgeving waar bij een referendum alleen Ja of Nee kan worden gestemd, moet worden vervangen door een betere vorm van volksraadpleging.

Zo zou er niet alleen uit Voor of Tegen gekozen moeten worden, maar zouden burgers vervolgvragen moeten kunnen beantwoorden, schrijft de bestuurskundige in een recent verschenen boek over verbeterpunten van referenda.

"Dat geeft meer informatie over het collectieve signaal en over overwegingen en argumenten van burgers. Bij het Oekraïne-referendum deed de politiek er maar een gooi naar. Mensen waren ontevreden over de regering of Europese samenwerking, bang voor de Russen of vonden Oekraïne corrupt. Meer informatie geeft de politiek meer om mee te werken."

Burgerforum

Naast vervolgvragen is Hendriks ook voorstander van een burgerforum dat kiezers kan adviseren, zoals bijvoorbeeld in de Amerikaanse staat Oregon gebeurt. "Een representatieve groep burgers die is samengesteld op basis van loting verdiept zich in de kwestie, hoort deskundigen en geeft een advies. Kiezers kunnen dan beter geïnformeerd worden en dat meenemen in hun overweging."