Eberhard van der Laan: een geliefde workaholic

• Dik Verkuil

  redacteur Online

De gisteravond overleden Eberhard van der Laan was het type politicus dat de top bereikt zonder zichzelf naar voren te dringen. Het maakte hem geliefd, ook bij collega-politici, en bij uitstek geschikt voor de rol van bemiddelaar. Anderen wisten dat hij integer was en hen geen kunstjes zou flikken.

Van der Laan was de jongste van zes kinderen uit een gereformeerd gezin in Rijnsburg, waar zijn vader huisarts was en gemeenteraadslid voor de ARP, een van de voorlopers van het CDA. Zoals veel ex-calvinisten bleef hij altijd onverschillig voor de uiterlijke kenmerken van succes en hield hij een calvinistisch arbeidsethos, waarbij werkweken van 80 uur eerder regel dan uitzondering waren.

Zijn vader was zijn voorbeeld; die was net zo'n werkbeest geweest als hij. Gezond was het niet, zeker niet omdat Van der Laan ook een kettingroker was; pas in de zomer van 2016 zette hij zich ertoe te stoppen met roken. Bij de Amsterdamse omroep AT5 vertelde hij dat het hem grote moeite kostte: "Grote delen van de dag denk ik, wat is het leven eigenlijk waard".

Krakersrellen

Van der Laan ging in navolging van zijn vader medicijnen studeren, maar de studie geneeskunde boeide hem niet. Hij stapte daarom over op rechten aan de VU in Amsterdam.

In die tijd was Amsterdam het toneel van krakersrellen. Van der Laan werd actief in de lokale PvdA, maar kwam dankzij zijn vriendin en latere eerste echtgenote ook in het krakersmilieu. Daardoor kon hij een bemiddelende rol spelen tussen het stadsbestuur en de krakers.

Hij overtuigde wethouder Jan Schaefer ervan dat het goed zou zijn kraakpanden op te kopen en de bewoners te laten zitten. Vermoedelijk heeft dit meer bijgedragen aan het herstel van de orde dan het machtsvertoon van de ME, die bij ontruimingen geregeld veldslagen uitvocht met de krakers.

De volkse Schaefer werd Van der Laans leermeester in de politiek. Omgekeerd was Van der Laan door zijn juridische kennis en schriftelijke vaardigheden nuttig voor de dyslectische Schaefer. Ze bouwden een vertrouwensrelatie op en in 1982 nam Schaefer Van der Laan in dienst als assistent.

Advocaat

Nadat Van der Laan cum laude was afgestudeerd, ging hij in 1984 werken bij een advocatenkantoor. In 1992 richtte hij met anderen het advocatenkantoor Kennedy Van der Laan op, gespecialiseerd in letselschade. Onder het motto 'commercieel, maar niet asociaal' groeide het uit tot een bedrijf met 120 medewerkers, met grote klanten als de NS, maar ook met kwetsbare cliënten voor wie pro deo werd gewerkt.

Vermoedelijk werd Van der Laan een vermogend man, al was dat niet te zien aan zijn wat morsige uiterlijk en zijn bescheiden huurwoningen; eerst in Amsterdam-West, later met zijn bijna 25 jaar jongere tweede vrouw in De Walvis bij het Centraal Station.

De advocatuur combineerde hij jarenlang met de gemeentepolitiek. Van 1990 tot 1998 was hij lid van de Amsterdamse gemeenteraad, de laatste vier jaar als fractieleider. Pas tien jaar later, in november 2008, keerde hij terug in de politiek, toen hij Ella Vogelaar opvolgde als minister voor Wonen, Wijken en Integratie.

Voor de buitenwacht kwam zijn benoeming uit het niets, maar Van der Laan was als lid van commissies en besturen steeds met het politieke milieu verbonden gebleven. Hij was al jarenlang in beeld bij PvdA-leider Bos. In 2006 was hij mogelijk minister van Justitie geworden als die post niet naar het CDA was gegaan.

Bos beschouwde Van der Laan als geestverwant, onder meer omdat hij kritisch stond tegenover de multiculturele samenleving. Doordat Van der Laan in navolging van Schaefer contact was blijven zoeken met de traditionele arbeidersaanhang van de PvdA, begreep hij hoe diep de weerzin tegen de omarming van immigranten zat en tegen de neerbuigende toon over mensen die bang waren voor buitenlanders.

Positief

Als minister stak Van der Laan positief af bij zijn voorganger, de volgens PVV-leider Wilders knettergekke Vogelaar, die de hoon van Wilders en GeenStijl over zich heen had laten komen en een krachteloze indruk had gemaakt tegenover de zelfverrijking en roekeloze investeringen van bestuurders van grote woningcorporaties.

Van der Laan ging als geen andere PvdA'er in het offensief tegen Wilders en maakte een eind aan de zelfregulering van de woningcorporaties.

Veiligheidsoperaties

Na de val van het laatste kabinet-Balkenende schoof Bos de Amsterdamse burgemeester Cohen naar voren als lijsttrekker. Van der Laan kon hierdoor in 2010 burgemeester van de hoofdstad worden.

Vanaf het begin was het een succes. De huldiging van het Nederlands voetbalelftal na de tweede plaats op het WK verliep vlekkeloos. Ook latere grote veiligheidsoperaties, zoals bij de inhuldiging van koning Willem-Alexander en het bezoek van president Obama, werden een succes. De sfeer in Amsterdam was volledig anders dan in 1966 en 1980 bij het huwelijk en de inhuldiging van Beatrix.

Zwartepietendiscussie

Van der Laan was doortastender en directiever dan zijn voorganger. Waar Cohen de boel bij elkaar wilde houden, was Van der Laan erop gericht de boel bij elkaar te brengen.

Hij deed dat bijvoorbeeld in de zwartepietendiscussie. Vrijwel direct nadat de discussie eind 2013 was ontbrand, bracht Van der Laan de partijen met elkaar in gesprek. Hij verwierp de bezwaren tegen de intocht van Sinterklaas, maar bewerkte wel dat het uiterlijk van de pieten werd aangepast: geen gouden oorringen en dikke rode lippen meer, en een variatie aan zwarte haren.

Een jaar later maakte hij zich met succes hard voor de roetvegenpiet. Piet moest worden ontdaan van zijn negroïde stereotyperingen, maar mocht zwart blijven. " Het moet een vermomming zijn. Als iedereen zegt: hé, het is ome Jan, dat kan niet", vond Van der Laan.

Ajax

Van der Laan kon gedecideerd optreden. Nadat de kampioenshuldiging van Ajax in 2011 was uitgelopen op vernielingen in de binnenstad, besloot hij dat een volgende landstitel bij de Arena gevierd moest worden. Toen Ajax in 2012 opnieuw landkampioen werd en hij de supporters toesprak, kreeg hij een striemend fluitconcert. Hij toonde zich niet onder de indruk: "Ik wil jullie er wel aan herinneren dat ik al een seizoenskaart had toen jullie allemaal nog naar Sesamstraat keken in jullie pyjamaatjes".

En of het nou Ajax-supporters waren of collega-politici, Van der Laan paste zich soepel aan zijn gesprekspartners aan. En dan was hij niet altijd diplomatiek. Hij kon fel uit de hoek komen, dat bleek bijvoorbeeld toen politiek activisten voor zijn huis protesteerden voor een betere opvang van illegalen.

Voor zijn heldere manier van communiceren kreeg hij de Machiavelliprijs. Uit het juryrapport: Van der Laan verstaat de kunst om de taal van de vele verschillende inwoners van zijn stad te spreken. Of het nou om Ajax-supporters, bedreigde wijkbewoners of topondernemers gaat. Wars van wolligheid en vals sentiment creëert Van der Laan verbondenheid met vele uiteenlopende Amsterdammers. En soms, als het moest, recht voor z'n raap:

Vanaf 2014, na een dramatisch verlies van de PvdA bij de gemeenteraadsverkiezingen, was Van der Laan de enige PvdA'er in het bestuur van de hoofdstad. Vooral D66 stelde er een eer in Amsterdam van de PvdA te bevrijden. Maar Van der Laan was zo onaantastbaar dat ook D66 in 2016 instemde met een tweede termijn als burgemeester.

Ziek

Hij was toen al ernstig ziek geweest. In 2013 werd prostaatkanker bij hem vastgesteld. Hij genas, maar in januari van dit jaar bleek dat hij uitgezaaide longkanker had. De vele steunbetuigingen lieten zien hoe geliefd hij zich had gemaakt. Op 4 mei kon hij nog bij de Nationale Herdenking op de Dam zijn. En hij bracht samen met koning Willem-Alexander een bezoek aan de Jordaan. De foto van de koning met aan zijn arm de zieke burgemeester maakte indruk, ook in de rest van het land.

Niet lang daarna besloot hij zijn werk neer te leggen. In zijn afscheidsbrief aan de Amsterdammers schreef hij: "Het was een groot voorrecht burgemeester te zijn van de mooiste en liefste stad van de wereld. Zorg goed voor onze stad en voor elkaar. Vaarwel."

En opnieuw lieten de Amsterdammers zien hoe geliefd hij was. Duizenden mensen verzamelden zich bij de ambtswoning om de burgemeester te bedanken. Het applaus verstomde pas na tien minuten.

Van der Laan kon de mensen niet meer zelf bedanken, maar zijn vrouw kwam naar buiten om de waardering van de burgemeester over te brengen.