Watergate, Iran-Contra, Lewinsky: speciale aanklagers graven diep

• Tomas Riemens

  Redacteur

"Het Witte Huis had het liefst gezien dat het onderzoek naar de banden met Rusland gisteren al was beëindigd", zegt correspondent Arjen van der Horst. Maar met de benoeming van oud-FBI-directeur Robert Mueller lijkt het tegenovergestelde te gebeuren. "Dit betekent dat dit onderzoek nog heel lang gaat duren."

Mueller is aangesteld als speciaal aanklager. Hij gaat het onderzoek leiden naar de mogelijke Russische inmenging bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Ook gaat Mueller kijken naar de banden tussen het campagneteam van Donald Trump en de Russen, zo blijkt uit de brief waarin hij wordt benoemd.

Als speciaal aanklager heeft de oud-FBI-directeur veel bewegingsruimte. Hij is onafhankelijk en hoeft in principe alleen verantwoording af te leggen aan degene die hem aangesteld heeft, de onderminister van Justitie Rod Rosenstein.

Die laatste stelde Mueller (72) aan, omdat minister van Justitie Jeff Sessions heeft gezegd dat hij zich niet meer bemoeit met het Rusland-onderzoek. "Rosenstein was als onderminister nauw betrokken bij het ontslag van Comey. Dat kwam hem op veel kritiek te staan", zegt Amerika-deskundige Diederik Brink. "Hij zag dat het uit de hand liep en besloot het onderzoek uit te besteden aan iemand met gezag en het vertrouwen van de Democraten én Republikeinen."

Mueller was tien jaar directeur van de inlichtingendienst FBI. Hij staat bekend als een echte speurder die niet bang is om het op te nemen tegen de zittende president. Zijn benoeming is een flinke stap: in het verleden werden speciaal aanklagers ingezet bij roemruchte politieke schandalen.

Het Watergate-schandaal: Archibald Cox

De bekendste zaak is waarschijnlijk de Watergate-affaire begin jaren 70. In 1973 stelde de toenmalige minister van Justitie een speciaal aanklager aan: Archibald Cox. Hij moest achterhalen of er inderdaad ongeoorloofde methodes waren gebruikt bij de campagne voor de presidentsverkiezingen van 1972, waarbij de Republikein Nixon werd herkozen.

Uit eerder onderzoek van een Senaatscommissie was naar voren gekomen dat Nixon afluisterapparatuur had geïnstalleerd in zijn kantoor en gesprekken had opgenomen. Cox vroeg de president in een dagvaarding om de opnames vrij te geven.

Nixon weigerde en beval Cox zijn verzoek in te trekken. Maar die hield vol, waarna de president geen andere mogelijkheid zag dan de speciaal aanklager te ontslaan. "Een soort laatste wanhoopspoging", zegt correspondent Arjen van der Horst daarover. "Ook Trump zou dat kunnen proberen, hij heeft immers ook FBI-directeur James Comey weggestuurd. Maar het zou erg slecht zijn voor de beeldvorming."

Het imago van president Nixon bleek na het Watergate-schandaal niet meer te redden. Hij hield de eer aan zichzelf en trad af. Amerika-deskundige Diederik Brink verwacht niet dat dit onderzoek Trump de kop kost. "Daarvoor is niet genoeg draagvlak", zegt hij. "De Republikeinen hebben een meerderheid in het Congres en veel kiezers blijven hem steunen. Ook president Reagan bleef zitten na onderzoek door een speciaal aanklager."

Het Iran-Contra-schandaal: Lawrence Walsh

De regering van president Reagan kwam in opspraak door het Iran-Contra-schandaal. Tijdens de tweede termijn van de Republikein lekte uit dat het Witte Huis wapens verkocht aan Iran en daarmee het internationale embargo schond. Met de opbrengsten steunde de VS anti-communistische rebellen in Nicaragua, de Contra's. Dat was verboden volgens de Amerikaanse wet.

Om uit te vinden wat er precies was gebeurd, werd in 1986 Lawrence Walsh aangesteld als onafhankelijk onderzoeker. Na het Watergate-schandaal was de positie en titel van de speciaal aanklager veranderd. De aanklager werd niet langer aangesteld door de minister van Justitie, maar door drie deskundigen.

Walsh legde de chaos bloot waarin het Witte Huis verkeerde, vertelt Brink. Uiteindelijk werden elf politici veroordeeld, onder wie de minister van Defensie en een nationale veiligheidsadviseur. Tegen Reagan werd nooit bewijs gevonden. Brink: "Maar politiek gezien werd hij wel degelijk geraakt. Hij was het overzicht kwijt en had weinig controle over zijn eigen staf en regering. Het waren zijn medewerkers die over de schreef gingen."

Dat het na dit schandaal niet tot een afzettingsprocedure is gekomen, komt volgens Brink vooral doordat Reagan nog maar enkele jaren had te gaan als president. "Het was voor zijn tegenstanders veel aantrekkelijker om hem te beschadigen. Bij dit soort integriteitsschandalen draait alles om momentum. Het hangt er vanaf wat de andere partij het beste uitkomt."

Het Lewinsky-schandaal: Kenneth Starr

Dat bleek ook bij het schandaal rond de affaire tussen president Bill Clinton en stagiaire Monica Lewinsky. "Dat werd door de Republikeinen compleet uitgemolken. Veel Amerikanen vonden dat ze daarmee te ver waren gegaan. Iets wat ze duur kwam te staan bij de verkiezingen die volgden."

De buitenechtelijke affaire kwam in 1998 aan het licht na diepgravend onderzoek door speciaal aanklager Kenneth Starr. Hij werd in 1994 aangesteld om de Whitewater-zaak onder de loep te nemen. Daarin werden president Bill Clinton en zijn vrouw Hillary verdacht van fraude met onroerend goed.

Bill Clinton had zelf op een onafhankelijk onderzoek aangedrongen, zegt Brink. "Hij wist dat de beschuldigingen aan zijn adres niet klopten." In de Whitewater-zaak werd uiteindelijk niets gevonden, maar Starr ontdekte wel dat de president tijdens het onderzoek onder ede had gelogen over zijn seksuele contacten met stagiaire Lewinsky. Na de onthulling werd een afzettingsprocedure in werking gesteld tegen Clinton - die uiteindelijk wel kon aanblijven.

"Dat is het risico van het aanstellen van een speciaal aanklager", zegt Brink. "Starr had een brede opdracht meegekregen. Als een onafhankelijk iemand gaat graven, loopt een president het risico dat er hele andere dingen naar boven komen."

Ook in het onderzoek naar Trump zou zoiets kunnen gebeuren, stelt Brink. Mueller staat bekend als een echte onderzoeker. "Hij zal proberen om eerst mensen met lagere functies uit te horen, in de hoop dat hij zo steeds dichter bij de politici in de hoogste posities komt."

"Mueller zal eerst mensen zoals de ontslagen veiligheidsadviseur Michael Flynn willen spreken", denkt Brink. De onderzoekscommissie begint volgende week met het verhoren van de ontslagen FBI-directeur Comey, die het onderzoek eerst leidde. Ook de nieuwste berichten dat het campagneteam van Trump achttien keer contact gehad zou hebben met de Russische autoriteiten zullen onderzocht moeten worden.

Volgens correspondent Van der Horst is Mueller waarschijnlijk nog jaren bezig. In die tijd kan hij veel te weten komen en onthullen, zegt Brink. De grootste fout die Trump kan maken, is dat hij zichzelf probeert vrij te pleiten, vertelt hij.

"Dat is de rode lijn in al deze integriteitsschandalen. Presidenten die hun fouten proberen te verhullen, komen meestal in moeilijkheden."