De koning zit bij kabinetsformatie op de reservebank

• 

  Piet van Asseldonk

  Redacteur Koninklijk Huis

De kabinetsformatie die meteen na de verkiezingen van een nieuwe Tweede Kamer van start gaat, is voor koning Willem-Alexander de eerste waar hij als staatshoofd mee te maken krijgt. Maar voor hem is daarbij geen rol weggelegd. Hooguit als achtervang.

Alleen als de nieuw gekozen Tweede Kamer er niet uitkomt, zal zij een beroep kunnen doen op de koning. Voor de hand ligt dat niet. Het zou een bewijs van (democratisch) onvermogen zijn.

Vroeger speelde de koning (m/v) een belangrijke rol bij de formatie van een nieuw kabinet. In de nadagen van koningin Beatrix is daar echter een streep door gehaald. Het huidige kabinet, dat meteen na de verkiezingen bij de koning zijn ontslag zal indienen en demissionair wordt, is nog beëdigd door koningin Beatrix; drie maanden voor zij haar aftreden aankondigde.

Buitenspel

Maar bij de formatie van het kabinet-Rutte II stond de vorstin - voor het eerst - buitenspel. Op initiatief van D66 en tot ongenoegen van de VVD en de christelijke partijen had de Tweede Kamer eind maart 2012 namelijk haar Reglement van Orde veranderd. Daardoor kreeg de Kamer, en niet langer het staatshoofd, het voortouw in het (in)formatieproces.

Deze koerswijziging sloot aan bij het ontstane gevoel dat de invloed van de koning op zo’n belangrijk moment van het politieke leven te weinig transparant en dus onvoldoende democratisch was.

Misverstand

De eerste ervaring met een kabinetsformatie zonder koning pakte goed uit. Na een ultrakorte formatie van 47 dagen, met hoofdrollen voor VVD-leider Mark Rutte en PvdA-leider Diederik Samsom, stond er op 5 november 2012 een nieuw kabinet op het bordes van Paleis Huis ten Bosch. Het was kort daarvoor door koningin Beatrix live op tv beëdigd. Ook al een novum.

Tot dan gebeurde de beëdiging van een nieuw kabinet, voorafgaand aan de 'klassieke' bordesscène, achter gesloten paleisdeuren.

Die eerste openbare beëdigingsceremonie verliep overigens niet vlekkeloos. Door een misverstand over het precieze aanvangstijdstip van de beëdiging moest die voor de tv-camera's overgedaan worden.

Afkoelingsperiode

Totdat de Tweede Kamer met een openbaar ‘formatiedebat’ vlak na de verkiezingen en met het aanwijzen van een verkenner, informateur en/of formateur het heft in handen nam, speelde het staatshoofd een belangrijke rol bij de kabinetsformatie. Hij/zij raadpleegde zijn adviseurs, inventariseerde via een biechtstoelprocedure de wensen van de politieke partijen met betrekking tot een te vormen kabinet en benoemde op grond van de binnengekomen adviezen een (in)formateur.

Het idee daarachter was dat zo’n rol van het staatshoofd als onafhankelijke bemiddelaar een afkoelingsperiode bracht. Nadat partijen elkaar tijdens de verkiezingsstrijd te vuur en te zwaard bestreden hebben, moeten er in een coalitieland als het onze compromissen gesloten worden.

Toen dat proces meer en meer als ongewenste achterkamertjespolitiek werd gelabeld, kwam de weg vrij naar een grotere publieke rol voor de Tweede Kamer bij de formatie.

Voorkeuren

Bijkomend voordeel daarvan was dat er geen twijfels meer konden opborrelen over (politieke) voorkeuren van het onafhankelijke staatshoofd bij de formatie van een nieuw kabinet. Hij speelt daar immers in beginsel geen rol meer bij.

Wél heeft de koning als lid van de regering onverkort het recht op de hoogte gehouden te worden van de gang van zaken bij de kabinetsformatie.