Referenda zinloos? In gemeenten hebben ze wél nut
Met twee referenda op één dag en het Oekraïne-referendum nog vers in het geheugen, kan het idee ontstaan dat er steeds meer volksraadplegingen zijn. Ook klinkt geregeld het verwijt dat referenda geen zin hebben, omdat "politici tóch gewoon hun gang gaan". Maar kloppen deze aannames ook?
Hoe vaak hebben we een referendum?
De laatste 110 jaar zijn er 199 lokale referenda geweest in Nederland, inclusief de twee van vandaag. De Tilburgse wetenschapper Koen van der Krieken deed er onderzoek naar. "De laatste decennia zijn referenda populairder geworden. Na een piek in de jaren 70, met 32 lokale referenda in tien jaar tijd, raakte het even uit de mode", zegt hij.
"Vanaf de jaren 90 werd het weer populair, maar niet in een constant stijgende lijn." De laatste twee jaar nam het aantal weer af en zijn er vier lokale referenda gehouden.
We hebben ook twee landelijke referenda gehad. Het laatste ging over het handelsverdrag met Oekraïne. Het eerste ging in 2005 over de Europese grondwet. In beide gevallen stemde een meerderheid tegen.
Wat zijn de kwesties?
Lokale referenda gaan meestal over de inrichting van de omgeving. Bijna de helft ging over herindelingskwesties of grensaanpassingen. Een vijfde van alle referenda ging over inrichtingskwesties als de verbouwing van een plein, station of zwembad of de komst van een nieuwbouwwijk.
Ook het parkeerbeleid, koopzondagen en ecoducten zijn onderwerpen voor een referendum geweest. Van de 199 referenda zijn er dertig georganiseerd door burgers, inclusief de twee van vandaag in Rotterdam en Arnhem. De meeste raadplegingen worden door gemeenten gehouden.
Luistert de politiek wel naar de uitslag?
Na twee landelijke referenda is er voor critici voldoende munitie dat er weinig wordt geluisterd. Het 'nee' tegen de Europese Grondwet zorgde er wel voor dat het verdrag van tafel ging. Maar daar kwam het Verdrag van Lissabon voor in de plaats, wat volgens deskundigen voor 96 procent hetzelfde is als het oorspronkelijke document.
Ook bij het Oekraïne-referendum stemde een meerderheid van de Nederlanders tegen een Europees verdrag. Met alle belangrijke onderwerpen op de EU-agenda, zoals de brexit en vluchtelingencrisis, is het zeer onwaarschijnlijk dat Nederland het verdrag aangepast krijgt. Rutte heeft de zaak niet hoog gespeeld en nooit een concreet voorstel ingediend, zei Brussel-correspondent Arjan Noorlander vorige maand.
Op gemeentelijk niveau ligt dat anders, zegt onderzoeker Koen van der Krieken: "Als burgers het initiatief nemen voor een referendum en de opkomstdrempel wordt gehaald, honoreert de gemeente bijna altijd de uitslag".
Er is maar één geval bekend waar de gemeente de uitslag van zo'n referendum naast zich neerlegde. "Dat was in het Limburgse Voerendaal in 2003. Dat was een ingewikkelde bestuurlijke kwestie, waarover meerdere gemeenten samen besloten.
Van der Krieken: "Als gemeentebesturen zelf een referendum houden, wordt in 85 procent van de gevallen de uitslag gevolgd. Een raadgevend referendum is dus een heel goed middel als je een voorstel wilt tegenhouden".
Wanneer was het eerste referendum?
Het allereerste referendum werd gehouden in 1906 in Hillegom. De gemeente vroeg alle mannen boven de 21 jaar of zij de voorkeur gaven aan de jaarlijkse kermis of aan een jaarlijks gesubsidieerd volksfeest. De meerderheid koos voor een volksfeest en de gemeente hield zich aan haar belofte. Overigens bleef de kermis uiteindelijk ook bestaan.
Wat kost dat allemaal?
Van der Krieken heeft van 86 lokale referenda de kosten kunnen achterhalen. Het organiseren kost de gemeente zo'n 2 euro per kiesgerechtigde. Maar als het referendum gecombineerd wordt met andere verkiezingen, dan wordt het een stuk goedkoper: 1,56 euro per kiezer.
