Castro: van 'revolutionaire held' tot breekbare oude man

• 

  Marc Bessems

  Correspondent Latijns-Amerika

Voor de een was hij 'de held van de revolutie', voor de ander een niets ontziende dictator. De voormalige Cubaanse leider Fidel Castro is op 90-jarige leeftijd overleden, zo werd vanochtend bekend. Hij was al lange tijd ziek.

Fidel Castro danste en zong niet, hij was gesloten en nuchter en dronk liever thee dan Cubaanse koffie. De man die het eiland bijna een halve eeuw volledig onder controle had, was opvallend on-Cubaans.

Bastaard

Fidel Alejandro Castro Ruz werd op 13 augustus 1926 geboren in Birán, in het westen van Cuba, als zoon van een Spaanse grootgrondbezitter en diens kokkin. Een bastaard, net als zijn twee broers en vier zussen. Als scholier viel Castro op: toen hij 12 jaar oud was kreeg hij een brief van de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt. Het was een antwoord op een eerder schrijven van Castro. Iedereen was onder de indruk, behalve de jonge Castro zelf: hij had de president om een 10 dollarbiljet gevraagd, maar niet gekregen.

Eigenlijk was er maar één ding waarin Castro niet uitblonk: hij was een slechte spreker. Hij nam bijlessen en tijdens zijn studie rechten ontwikkelde de lange, knappe macho zich tot een populaire studentenleider. Met het spreken in het openbaar kwam het wel goed. Castro is met een speech van 4 uur en 29 minuten (in 1960) de wereldrecordhouder langste toespraak in de Verenigde Naties.

Zijn huwelijk met jeugdliefde Mirta Díaz Balart zou uiteindelijk stranden op zijn passie voor politiek. Met haar kreeg hij een zoon, Fidelito, 'kleine Fidel', de enige wettelijk erkende zoon van de Cubaanse leider. Hij zou nog meer kinderen verwekken, bij andere vrouwen, maar een familieman is Castro nooit geworden. De revolutie ging altijd voor.

Als leider van de Cubaanse revolutie trok Fidel op 8 januari 1959, samen met zijn kompaan Che Guevara, Havana binnen om daar een links-revolutionair regime op te richten. Met de overwinning begon ook de afrekening. Duizenden aanhangers van de verdreven dictator Batista werden geëxecuteerd.

Amerika zag de oprichting van een communistische staat in buurland Cuba als een regelrechte bedreiging. Het land verbrak alle betrekkingen met Cuba op 3 januari 1961 en steunde een invasiemacht van zo'n 1400 door de CIA opgeleide Cubaanse bannelingen. De invasie van de Varkensbaai, op 17 april 1961, werd een jammerlijke mislukking met ingrijpende gevolgen.

Fidel Castro zocht bescherming bij de Sovjets. Die stuurden kernraketten naar hun nieuwe bondgenoot, wat in 1962 leidde tot de Cubacrisis. President Kennedy eiste dat Sovjet-schepen die met onderdelen op weg waren naar Cuba terugkeerden en dat de raketten werden ontmanteld. Sovjet-leider Chroesjtsjov weigerde aanvankelijk. Twee weken lang balanceerde de wereld op de rand van een kernoorlog. Uiteindelijk trok Moskou zich terug. "Chroesjtsjov heeft geen cojones (ballen)", vond Castro, maar de crisis was bezworen.

Wat toen niet bekend was, was dat Chroesjtsjov had bedongen dat de VS het regime van Castro met rust zou laten. Ook trok de VS middellangeafstandsraketten uit Turkije terug.

Fidel Castro had Cuba op de kaart gezet. Maar zijn ambities reikten verder: Cubaanse troepen vochten mee met linkse 'bevrijdingsbewegingen' in Ethiopië en Angola en naar eigen zeggen steunde Castro revolutionaire bewegingen in "heel Latijns-Amerika, behalve in Mexico". In eigen land was hij de onbetwiste leider.

In eigen land ontwikkelde zich een persoonlijkheidscultus, waarbij Castro als revolutionaire vader des vaderland werd vereerd. Ook bij links in het Westen was Castro populair. Zijn regime werd geprezen om de goede gratis gezondheidszorg en de alfabetisering, en werd in het algemeen gezien als de vrolijke variant van het communisme. Castro en Che Guevara, die in 1967 sneuvelde in Bolivia, werden door de protestgeneratie als voorbeeldige helden vereerd. Linkse intellectuelen als Harry Mulisch en Peter Schat trokken als bedevaartgangers naar Cuba en keerden enthousiast terug.

Na de glorieuze jaren zestig raakte Cuba in de jaren zeventig en tachtig in de ban van de economische stagnatie die het hele Oostblok trof. De glans van Castro's regime ging eraf.

Het einde van de Sovjet-Unie in 1991 werd Castro en de zijnen bijna fataal. De Sovjet-Unie viel weg als belangrijkste afnemer van Cubaanse producten, waardoor de export met mogelijk wel 80 procent daalde. De economische crisis op het eiland was zo ernstig, dat Castro concessies moest doen. Er kwamen meer vrijheden, de dollar werd een wettig betaalmiddel en het toerisme werd gestimuleerd. Het was in Castro's eigen woorden "een speciale periode".

In die tijd deed een grap de ronde op Cuba: "Wat zijn de grootste voordelen van de revolutie? Onderwijs, gezondheidszorg en sport. En de grootste nadelen? Ontbijt, lunch en avondeten". De mensen hadden honger. Duizenden vluchtelingen vertrokken in gammele bootjes richting Florida. Er was in 1994 zelfs een kleine opstand.

Aan het einde van zijn leven trok de economie weer aan. Met Castro's gezondheid ging het bergafwaarts. Hij wees zijn broer Raúl aan als opvolger. Toen in de zomer van 2006 het nieuws kwam van de ziekte van Fidel, nam Raúl ook inderdaad de honneurs waar. "Tijdelijk", was de officiële lezing. Maar Fidel Castro kwam nooit meer terug.