Schilderijen van gewone Russische leven te zien in Assen

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Peredvizhniki. De naam van de nieuwe tentoonstelling in het Drents Museum kan wat intimiderend overkomen. Pere-dvizj-niki, met de klemtoon op de derde lettergreep. Het museum had een goede reden de Russische naam aan te houden voor een tentoonstelling over de groep vernieuwende kunstenaars rond Ilja Repin. "Als je het zou vertalen dan kom je op iets als 'zwervers' of 'rondtrekkers'", zegt curator Annemiek Rens. "Dat dekt de lading niet zo goed. Het waren niet de kunstenaars die rondzwierven, het waren de schilderijen die op reis gingen door heel Rusland."

Dat rondtrekken was aan het einde van de 19e eeuw een van de vele vernieuwingen van de Peredvizhniki. "Tentoonstellingen waren tot die tijd eigenlijk alleen in Sint-Petersburg en Moskou te zien. De Peredvizhniki kozen ervoor reizende tentoonstellingen te organiseren, om hun werk naar een veel groter gedeelte van Rusland te brengen. Mensen die tot dan toe alleen maar iconen kenden, konden voor het eerst kennismaken met andere schilderijen."

Op meer vlakken waren de Peredvizhniki baanbrekend. Bevangen door het nieuwe Realisme gingen ze de strijd aan met de almachtige Keizerlijke Kunstacademie van Rusland. "De academie schreef precies voor wat er geschilderd moest worden, meestal scènes uit de Bijbel of het verleden. Er was totaal geen vrijheid. Als je ervan afweek, liep je kans naar Siberië gestuurd te worden."

"De Peredvizhniki wilden schilderen wat ze om zich heen zagen. Grootse taferelen uit de Bijbel of de mythologie stonden wat hen betreft veel te ver af van de gewone mensen. Ze kwamen zelf ook vaak uit de boerengemeenschap, dus wisten ze waar ze het over hadden." Daarom werd gekozen voor scènes uit het boerenleven, plaatselijke landschappen en eigen legendes.

En dus schilderde Abram Archipov met dynamische streken de Wasvrouwen van Moskou, vond Nikolaj Dmitrijev-Orenboergski drama in Brand in een dorp en toonde Nikolaj Bogdanov-Belski een leerling die bedremmeld aan zijn eerste schooldag begint in Bij de schooldeuren. Rens: "Het was heel registrerend. Voor het eerst gingen ze op een echt realistische manier de dingen om zich heen schilderen."

Met al die aandacht voor de gewone burgers kregen de Peredvizhniki ook aandacht voor de misstanden in Rusland. Lijfeigenschap was nog maar net afgeschaft, waardoor cynisch genoeg velen er slechter aan toe waren dan toen een feodaal heer hen beschermde. "De Peredvizhniki wilden graag afbeelden wat er op dat moment gebeurde, de geschiedenis die op dat moment nog geschreven moest worden."

"Er zat zeker een sociale agenda achter. Dat maakt het Realisme in Rusland anders dan in de rest van Europa. Daar ging het toch meer om l'art pour l'art, schilderen wat je ziet. Hier ging het meer om het maatschappelijke doel: men wilde laten zien wat er gebeurde in het leven op dat moment. De kunst stond daar in dienst van."

In Assen is dat bijvoorbeeld te zien in Valeri Jakobi’s Halteplaats van de arrestanten, waarin een armzalige groep veroordeelden zich voortsleept naar de gevangenis. Of het verontrustende Na de nederlaag van Vasili Veresjtsjagin, waarop Boechaarse strijders een onthoofde Russische militair inspecteren. En het beroemdste voorbeeld uit deze stroming is ook te zien in Assen: Repins Wolgaslepers.

Het werk heeft een reputatie als de Nachtwacht van Rusland. Repin schilderde vol mededogen en menselijkheid de haveloze mannen die onder een genadeloze zon boten tegen de stroom in over de Wolga moesten voortslepen. "Deze mensen hadden het het allerslechtste in het land. Het zijn allemaal totaal verwaarloosde mannen. En Repin schildert hen niet als typen, maar als echte personen, die je aankeken. Dat had enorm veel impact."

Na de Russische Revolutie kon de stroming moeiteloos overgaan in het Socialistisch Realisme, de enige kunst die was toegestaan in de Sovjetunie. Tegen wil en dank werden de Peredvizhniki verplichte kost voor nieuwe schilders. De tentoonstelling in het Drents Museum kan gezien worden als een soort rehabilitatie.

"Hun werk kreeg een negatieve bijklank omdat ze altijd met de communisten geassocieerd werden. Dat komt doordat de Sovjets de geschiedenis herschreven en hen bestempelden als voorlopers van het communisme. Maar de Peredvizhniki waren dat niet helemaal: ze hadden niet de ideologie van het communisme; ze wilden alleen de gewone mens schilderen."