'Propaganda niet altijd slechte kunst'

Door redacteur Lambert Teuwissen

Blije boeren en arbeiders. Groothartige leiders. Een verheerlijking van techniek, sport. De ingrediënten van het Socialistisch Realisme, de officiële kunststroming van de Sovjetunie, zijn overbekend. Een nieuwe tentoonstelling in het Drents Museum toont echter dat de kunststroming verder ging dan de clichébeelden.

"Pure propaganda is lang niet altijd slechte kunst", stelt slavist Sjeng Scheijen, die de tentoonstelling samenstelde uit de collectie van het Russische Museum in Sint-Petersburg. "Het werd gemaakt door goede kunstenaars, die een degelijke opleiding hadden gehad. Bovendien geloofden ze ook in dat ideaal. Het is niet halfhartig, ze waren zeer geïnspireerd door het communisme."

Ingetogen

Kunst had een specifieke taak binnen de Sovjetunie, legt Scheijen uit. "De schilderkunst moest een rol hebben in de ontwikkeling van de communistische maatschappij. Kunst moest enthousiasmeren daaraan deel te nemen."

De schilder Aleksandr Dejneka, fervent communist, liet zijn werk daar graag voor gebruiken. Dat wil nog niet zeggen dat hij daarvoor zichzelf moest verloochenen. "Esthetisch zoekt hij naar momenten waarop hij aan de standaardformules kan ontkomen, origineel kan zijn, nieuwe wegen kan vinden binnen dat kader. Voor hem was dat een inhoudelijk kader, niet esthetisch."

Dejneka is de laatste jaren herontdekt vanwege zijn artistieke kwaliteiten. Van de eenvoudige Kolchozenboerin op haar fiets tot zijn etherische Textielwerkers is zijn talent onmiskenbaar. "Dat heeft helemaal niet dat over the top-karakter dat veel van die anderen hebben. Het is ingetogen, genuanceerder. Prachtig."

Leugenachtig

Uiteraard zijn er in Assen ook onvervalste propagandastukken te zien. "Natuurlijk hebben we dat ook opgenomen", zegt Scheijen. "Het zou een historische onwaarheid zijn als je dat zou weglaten."

Toch is ook hier kwaliteit te vinden. Scheijen wijst op 'Kolchozenfeest' van Arkadi Plastov. "In die tijd waren er hongersnoden in de Sovjetunie en die typische schilderijen van de kolchozen die geweldige oogsten vierden waren puur bedoeld om zand in de ogen te strooien bij de stadbevolking."

"Hij laat zich volledig gebruiken door de staat en de partij, maar het is wel een goed schilderij. Plastov was een geweldig goede schilder, al is het volledig volgens de regels van het Socialistisch Realisme gedaan en buitengewoon leugenachtig."

Spanning

Scheijen vergelijkt het werk met een enorm genrestuk dat dichtbij hangt, 'Eerbetoon aan de grote leider Stalin'. De dictator wordt daarin omringd door stralende apparatsjiks en Komsomolmeisjes. "Die Plastov is wel veel beter dan die Stalin-schilders. Dat is heel houterig. Plastov is een levendige schilder."

Overigens zag men in de Sovjetunie het verschil tussen die twee ook al. "In de collecties van grote musea moet je zoeken naar propagandakunst. Musea kochten dat niet. Dat was bedoeld voor publieke instellingen. Maar Dejneka werd wel gekocht door musea."

Op de tentoonstelling kan de bezoeker zelf oordelen over de artistieke waarde van de werken. "Ik hoop dat het visuele min of meer het werk doet. De combinatie van die protserige Stalin, Dejneka en alles daartussen, dat levert vanzelf een visuele spanning."

Sjeng Scheijen - Sovjet Mythe - WBooks - ISBN: 9789040007613