Bijstand en Wmo in Enschede jarenlang onder de maat: "Heel wrang voor slachtoffers"

Enschede presteerde jarenlang zwaar onder de (menselijke) maat als het gaat om de uitvoering van de Participatiewet en de Wmo. Kwetsbare inwoners die afhankelijk waren van die regelingen waren de dupe. In een enkel geval zijn grenzen overschreden. Maar er gloort hoop: de gemeente heeft de laatste jaren steeds meer afstand genomen van het ultrastrenge beleid. De commissie die onderzoek deed naar de menselijke maat, denkt dat Enschede "burgervriendelijker" kan worden.

Door Ernst Bergboer en Gerben Oost

Het onderzoek naar de Wmo en Participatiewet was in opdracht van de gemeenteraad van Enschede zelf. De Participatiewet regelt de bijstand en de Wmo gaat over het recht op hulp in de huishouding, hulpmiddelen en maatschappelijke ondersteuning. In een 22 pagina's tellend rapport komt de commissie met aanbevelingen en conclusies.

Menselijke maat uit oog verloren

René Beunders is voorzitter van Stichting Sociaal Hart Enschede. Hij roept al jaren dat de gemeente hardvochtig is en bijstandsterreur voert. Beunders is tevreden met de uitkomsten. "De onderzoekscommissie heeft het heel aardig en diplomatiek geformuleerd, maar het rapport raakt wel de kern. En dat er sprake is van ernstige tekortkomingen. De lokale overheid heeft de menselijke maat uit het oog verloren, zoals dat landelijk is gebeurd bij de toeslagenaffaire."

Al in de eerste alinea van het vandaag gepubliceerde eindrapport staan twee opmerkelijke aanbevelingen. De gemeente ‘kan veranderingen zelf ter hand nemen’ en het uitgangspunt moet zijn: ‘alles in een keer goed’. Beide zijn een draai om de oren van de Enschedese politiek, het openbaar bestuur en de ambtenarij.

Over het eerste werd jarenlang gesteggeld: niet Enschede was hardvochtig, het was de Participatiewet die zo streng was. Dat argument was steevast de buffer voor kritiek op het strenge beleid. Zelfs in de laatste raadsdebatten hierover was dat het antwoord. De raad koos uiteindelijk unaniem voor een onderzoek. Hamvraag bij dat onderzoek was: is er ruimte om af te wijken van de strenge landelijke regels en maakt Enschede daar voldoende gebruik van? De antwoorden zijn er nu: er is ruimte zat en daar is te weinig gebruik van gemaakt.

Beunders: "De ambtenaren op de werkvloer nemen we niets kwalijk. Die hebben slechts uitvoering gegeven aan het beleid van hun leidinggevenden. Er zijn ambtenaren die hierbij vraagtekens hebben gesteld, maar zij voelden zich kennelijk niet vrij om deze hardop te uiten. Wij zijn bijvoorbeeld voorstander van de oprichting van een integriteitscommissie waar ambtenaren vrijuit hun zegje kunnen doen, zonder vervelende gevolgen voor hun carrière."

Met dat ‘alles in een keer goed’ doelt de commissie op een brandbrief van het Diaconaal Platform Enschede aan het college. Die brief werd de spreekwoordelijke druppel die de emmer deed overlopen. Kern van de brandbrief: de gemeente nam te vaak beslissingen over bijstand of Wmo op het randje van de wet, of erover.

Waren inwoners het er niet mee eens, dan moesten ze maar bezwaar en beroep aantekenen. Dit werd ook wel de zogeheten 'bezwaarroute' genoemd. Zat de gemeente verkeerd, dan werd dat in tweede instantie gecorrigeerd door een bezwaarcommissie of rechter.

Het Diaconaal Platform vond die handelswijze ‘onethisch’, vooral omdat veel mensen die afhankelijk zijn van bijstand of Wmo niet in bezwaar gaan, laat staan in beroep. Zij hebben wel iets anders aan hun hoofd of hebben geen idee hoe dat moet. Jan Veldhuizen is voorzitter van het Diaconaal Platform. Keer op keer vroeg hij aandacht voor de bezwaarroute en telkens werd hij niet gehoord of geloofd. "De bewust gehanteerde bezwaarroute is ook geconstateerd door het onderzoeksteam. Er is door ons dus niets verteld wat niet waar was. Wij hebben dus geen leugens of laster verspreid."

Bezwaarroute eindelijk erkend

Hij is opgelucht dat de onderzoekscommissie de omstreden bezwaarroute heeft opgenomen in haar rapport. "Dit neemt niet weg dat de menselijke maat bewust niet is gehanteerd en dat burgers de bezwaarroute werden opgestuurd. De gemeente Enschede leeft al zeven jaar in ontkenning. Zeven jaar lang zeuren, drammen en zelfs schreeuwen van inwoners, belangenbehartigers en oppositie. Het was zeven jaar lang gericht aan dovemansoren."

Een ander voorbeeld van dat ‘niet in een keer goed’ draait om de beoordeling van het recht op huishoudelijke hulp. Na een hoop gebakkelei in de Enschedese gemeenteraad werden alle huishoudens die recht hadden op hulp opnieuw beoordeeld: ‘schoon en leefbaar’ was de nieuwe norm. Voor veel huishoudens betekende dat een vermindering van het aantal uren hulp.

De Centrale raad van Beroep floot de gemeente begin 2019 terug: ‘schoon en leefbaar’ is te vaag, mensen moeten weten waar zij aan toe zijn. Sindsdien kunnen aanvragers die dat willen hun recht op hulp uitgedrukt krijgen in uren. Maar dat moeten ze dan wel zelf aangeven. De onderzoekscommissie vindt dat die huishoudelijke ondersteuning direct in uren moet worden uitgedrukt. Dat komt feitelijk neer op een herbeoordeling van al die Wmo-huishoudens.

De speciale commissie vindt verder dat kritische partijen als het Diaconaal Platform en Stichting Sociaal Hart Enschede onvoldoende gehoord zijn. Steevast was de reactie op hun kritiek: ‘we herkennen ons hier niet in’. Vorig jaar leidde dit zelfs tot waarschuwingsbrieven en een aangifte aan de voormannen van het Diaconaal Platform en Sociaal Hart. De onderzoekscommissie refereert eraan in haar rapport en hekelt de reflex: het wekt de schijn critici de mond te willen snoeren.

Beunders hierover: "Je ziet dat de bijstandsterreur en de wijze waarop uitvoering wordt gegeven aan de Wmo in de gemeenteraad leidt tot polarisatie. Het is de coalitie tegen de oppositie. Dat is niet goed. Sociale advocaten, het Diaconaal Platform en Sociaal Hart Enschede hebben meerdere keren aandacht gevraagd voor de situatie. Ook bij de gemeenteraad. Door de coalitie zijn wij nooit serieus genomen. Die is alleen maar bezig met het steunen van de eigen wethouders."

"Enschede staat voor een enorme cultuuromslag", vindt Beunders. Een omslag die wat hem betreft top-down moet gebeuren. "Er moeten koppen rollen. Dat wil zeggen dat twee clustermanagers het veld moeten ruimen. Zij staan aan de basis van deze ellende en ik acht hen niet in staat om mee te veranderen. Ik heb Arjan Kampman in zijn eerste weken als wethouder al gezegd dat deze twee een andere taak binnen de organisatie zouden moeten krijgen."

Lovende woorden

Het onderzoeksrapport is niet alleen kommer en kwel, er zijn ook lovende woorden voor de gemeente Enschede. De commissie roemt bijvoorbeeld het lef van de raad om een onderzoekscommissie in te stellen. Het is naar haar weten de eerste keer dat een gemeenteraad een commissie met kritische leden een onafhankelijk oordeel laat vellen over de uitvoering in het sociaal domein. Verder stelt de commissie vast dat de gemeente in de laatste jaren steeds meer afstand neemt van het strenge beleid uit het verleden.

In het rapport wordt het gemeentebestuur - college en raad - opgeroepen om klip en klaar te erkennen dat er afscheid is genomen van het strenge beleid uit het verleden en om duidelijker te maken wat precies de uitgangspunten van het nieuwe beleid zijn. Enschede kan heus een "burgervriendelijke" gemeente zijn.

Vertrouwen

De kritiek in het eindrapport is niet mals, maar de onderzoekscommissie spreekt ook vertrouwen uit. Het lef om in de spiegel te kijken en de grote betrokkenheid die de commissie bij velen heeft ervaren, bieden perspectief. Enschede zal de weg naar die gemiste menselijke maat in het beleid weten te vinden, zo stelt de onderzoekscommissie.

"De commissie ziet dat de gemeente stappen in de goede richting zet, maar wij zien nog maar weinig echte verbeteringen", verklaart Beunders. "Eerst zien dan geloven, is ons credo. We zien ook weinig initiatief bij wethouder Kampman om een andere koers te varen. Hij houdt de situatie zoals die door zijn voorgangers in gang is gezet in stand. Anders dan de commissie zijn wij niet overtuigd dat er een andere koers is ingezet. Mensen hebben geleden onder het bewind van de gemeente. De bijstandsterreur heeft onder de slachtoffers geleid tot veel stress, verbroken relaties, burn-outs, depressies en zelfmoordgedachten. Ook hier zien we een parallel met de toeslagenaffaire."

Volgens Beunders rest Enschede maar één ding te doen. "De gemeente moet hard aan de slag om het vertrouwen van de burgers terug te winnen. Inwoners moeten weer trots kunnen zijn op hun gemeente. Dat bereik je door een betrouwbare en dienstverlenende overheid te zijn."

Vertrouwen voorgoed kwijt

Jan Veldhuizen van het Diaconaal Platform vreest dat een aantal burgers het vertrouwen in de gemeente voorgoed kwijt is. "De uitvoering van de Participatiewet en de Wmo is jarenlang geheel compleet financieel gestuurd. Hier mag en moet het college, en het vorige college, diep over nadenken. Politiek hoort niet alleen stil te staan bij het wat (beleid), maar moet zich vooral ook bezighouden met het hoe (uitvoering)."

Wat er de afgelopen zeven jaar in Enschede is gebeurd noemt Veldhuizen "heel erg wrang voor de slachtoffers. De burger hoort de overheid niet tegenover zich, maar naast zich hebben staan."