Salwa van der Gaag
Salwa van der Gaag
Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) is de afgelopen jaren ten minste drie keer gewaarschuwd voor vooringenomenheid en het gebruik van mogelijk discriminerende criteria tijdens fraudecontroles. Studenten met een migratieachtergrond worden opmerkelijk vaak beschuldigd van fraude met studiefinanciering, bleek uit onderzoek van NOS op 3 en Investico.
DUO stelde hier nooit eerder signalen van te hebben ontvangen. Dat blijkt onjuist. Twee advocaten hebben deze vermoedens uitgesproken en op papier gezet in rechtszaken tegen DUO. Ook heeft een student in 2021 een officiële klacht ingediend wegens discriminatie.
Fout van DUO
Het is eind mei 2020 als Jaïr* zijn mail opent. Hij is verbaasd als hij leest dat DUO hem beschuldigt van het plegen van fraude met een uitwonende studiebeurs. Maar hij is misschien nog wel meer verbaasd als hij ziet dat de mail niet alleen aan hem, maar aan nog 28 anderen is verzonden. E-mailadressen die hij gewoon kan zien. Een pijnlijke fout van DUO, dat snapt hij meteen.
Wat hem echter nog meer opvalt: van de 29 namen in de mail zijn er maar een paar Nederlands. En dat zit hem niet lekker. Hij neemt een advocaat in de arm. Het bedrag dat hij aan DUO terug moet betalen is niet mals, meer dan 10.000 euro. De afgelopen jaren stond hij ingeschreven bij zijn oom en tante in Amsterdam.
Etnische kenmerken aangekaart in de rechtszaal
Het verhaal van Jaïr is hetzelfde als van veel van de studenten die NOS op 3 de afgelopen tijd sprak. DUO vindt het niet aannemelijk dat Jaïr bij zijn oom en tante woont in Amsterdam, terwijl zijn ouders zo dichtbij in Amstelveen wonen. Hij is er nog steeds "pissig" over, vertelt hij. Hij wil anoniem blijven, want hij wil niet dat dit verhaal zijn naam bezoedelt.
In de rechtbank krijgt hij gelijk en hij hoeft het bedrag niet te betalen. Waarin zijn verhaal verschilt met de andere studenten: zijn advocaat kaart nóg iets aan in de rechtszaal. Eerst tijdens het bezwaar, daarna tijdens het beroep. "Uit de lijst met geadresseerden komt een beeld naar voren dat met betrekking tot de risicoprofielen gebruik is gemaakt van etnische kenmerken", zo schrijft advocaat Rudolf van der Ham in het bezwaarschrift.
"We wilden weten waarop mijn cliënt was geselecteerd", licht Van der Ham toe. "Ik heb het gebruikte risicoprofiel opgevraagd, maar dit nooit ontvangen. DUO reageerde erg verontwaardigd tijdens de zitting. De rechter vond wel dat het terechte vragen waren, maar toch is er niets mee gedaan. Mijn cliënt werd in het gelijk gesteld, dus daarmee was het klaar. Achteraf gezien is dat jammer."
In de beslissing op het bezwaarschrift schrijft DUO dat is gebruikgemaakt van "objectieve criteria" zoals de afstand tussen het woonadres van de studerende en zijn ouders.
DUO: officieel geen klacht ontvangen
Van der Ham is niet de enige die dit aankaartte bij DUO. Ook advocaat Diane Pietersz stelde vragen over het gebruikte risicoprofiel, tijdens een soortgelijke zaak die speelde in 2021 en 2022. "Het is niet te verifiëren wie boven komt drijven in de lijst met mogelijke fraudeurs", zegt zij.
Dat DUO in eerdere berichtgeving aangaf nooit zorgen te hebben gehoord over mogelijk discriminerende criteria, komt volgens de instelling omdat bovengenoemde zaken niet officieel als klacht zijn ingediend. Op de vraag of DUO naar aanleiding van deze zaken niet eerder in actie hadden moeten komen, zegt een woordvoerder: "Signalen die eerder zijn afgegeven en mogelijk onvoldoende aandacht hebben gehad, hadden met de kennis van nu destijds wellicht een breder onderzoek gerechtvaardigd".
Controleurs langsgekomen
Maar naast deze zaken was er ook Murat*, die wél een officiële klacht indiende. Hij werd in 2014 van fraude beschuldigd, DUO geloofde niet dat hij bij zijn tante woonde. "Ik was niet thuis toen de controleurs langskwamen", vertelt hij. "Ze kwamen binnen en zeiden direct tegen mijn tante dat ze gewoon kon toegeven dat ik er niet woonde. Want 'dat zien we altijd bij jullie soort mensen', zeiden ze."
Hij is er vanaf dat moment van overtuigd dat hij er vanwege zijn Turkse afkomst uit is gepikt. Hij zet dat op papier naar DUO en naar de rechtbank, maar reacties krijgt hij niet. Daarom dient hij in 2021 een officiële klacht in bij DUO, maar er wordt niets mee gedaan. Omdat het hem niet loslaat, schrijft hij dat jaar zelfs een brief aan premier Rutte. Ook daar krijgt hij geen gehoor.
Nadat NOS op 3 afgelopen week aan DUO vroeg hoe het kan dat er niets met zijn klacht is gedaan, heeft een medewerker van de instelling Murat gebeld en excuses aangeboden. "DUO betreurt het ten zeerste dat er in de reactie niet is ingegaan op het signaal met betrekking tot discriminatie bij de huiscontrole. Dit is niet hoe we met deze signalen willen omgaan", aldus een woordvoerder.
Minister Dijkgraaf heeft naar aanleiding van het onderzoek van NOS op 3 en Investico het fraudesysteem van DUO voorlopig stilgezet. Ook laat hij onderzoek doen om te achterhalen hoe de oververtegenwoordiging dan wel valt te verklaren.
*Jaïr en Murat zijn gefingeerde namen, hun gegevens zijn bij de redactie bekend.
Zie hier de video die NOS op 3 eerder maakte over de fraudeopsporing van DUO:
