Je hebt ongetwijfeld zo'n oom die op verjaardagen sterke verhalen vertelt over z'n jeugd. In die zin is het niet zo nieuw wat Halbe Zijlstra deed, toen hij op een VVD-congres beweerde dat hij in het buitenhuis van Poetin de Russische leider oorlogstaal hoorde verkondigen.
Het bleek een verhaal van een ander. Misschien zelfs aangedikt. Peter Burger is broodje-aap expert en docent aan de Universiteit Leiden. Hij koppelt Zijlstra's uitspraken aan een Amerikaans onderzoek onder studenten. "Er werd gevraagd of ze weleens een verhaal leenden van een ander, om te doen of ze het zelf hadden meegemaakt. Bijna de helft zei ja."
Burger noemt dat 'herinneringsplagiaat'. "Bij broodje-aapverhalen zie je dat de ketting tussen de verteller en het gebeurde steeds wordt ingekort. Het begint met met de neef van de tennisleraar, daarna is het de tennisleraar zelf en uiteindelijk heeft de verteller het verhaal zelf meegemaakt."
Ook bij ingezonden stukken naar kranten of tijdschriften komt het volgens Burger voor dat inzenders pronken met andermans verhaal. Waarom mensen dit doen? "Sommigen zijn oprecht overtuigd dat ze het verhaal zelf hebben meegemaakt, anderen willen gewoon een keer met hun naam in de krant."
Ik-vorm
Volgens Burger komt een verhaal sterker over als je het in de ik-vorm vertelt. "Het komt krachtiger over dan als iemand anders het verhaal heeft meegemaakt en jij het uit tweede hand vertelt."
Burger zegt daarom ook dat Zijlstra precies wist wat hij deed toen hij het Poetin-verhaal verkondigde. "Zijlstra sprak bij een verkiezingsbijeenkomst. Hij had een verantwoordelijke functie en wist vast dat hij iets verkeerds vertelde."
Je bent er oprecht van overtuigd dat je zelf met het idee kwam.
Geheugenprofessor Douwe Draaisma noemt de term cryptomnesie. Dat komt erop neer dat je brein zich het idee van een ander toe-eigent. "Een collega heeft een idee onthouden, maar niet dat het van jou was, en brengt het daarna als eigen idee."
"De verklaring hiervoor is dat de inhoud van een idee ergens anders in je hersenen wordt opgeslagen, dan van wie het idee was. Je bent er dan oprecht van overtuigd dat je er zelf mee kwam."
Het is volgens Draaisma niet aannemelijk dat Halbe Zijlstra een aanval van cryptomnesie had. "Hij heeft waarschijnlijk geen geheugenprobleem. Eerder heeft hij een leugen ingezet waar hij lastig meer van terug kon komen."
Dat is ook volgens Peter Burger wat je nu bij Zijlstra zag. "Hij probeerde zijn verhaal goed te praten door te zeggen dat de boodschap wel waar was, maar alleen de bron niet klopt. Dat zie je vaker bij mensen die een toegeëigend verhaal hebben verteld."