Spellingcheck in het Fries

Door redacteur Lambert Teuwissen

Het Fries krijgt een officiële spellingchecker. De Fryske Akademy presenteerde de plannen voor de 'staveringshifker' afgelopen week in Leeuwarden. De basis ervan wordt de officiële Woordenlijst Fries, die in december wordt gepubliceerd.

De Woordenlijst Fries lijkt op de Woordenlijst Nederlandse Taal, het Groene Boekje. "Dat bestond voor het Fries niet", zegt Pieter Duijff, een redacteur van het project. "Het was al heel lang de wens van de provincie, het onderwijs en schrijvers dat er een overzicht zou komen van hoe je de woorden moet schrijven. Op verzoek van Provinciale Staten hebben wij die ontwikkeld."

Duim, tomme, tûme

De nieuwe spellingchecker laat niet alleen zien of een woord juist is gespeld, zegt Duijff. "Wij willen meer, want het Fries heeft ook dialectische varianten die we graag wilden opnemen. Zo heeft het Fries voor duim, tomme, nog een variant: tûme. We willen graag dat de spellingchecker de schrijver niet de melding geeft 'tûme is helemaal verkeerd', maar 'tûme is prima, maar volgens de standaardregels is tomme de voorkeursvorm'."

Ook wil Duijff met de spellingchecker 'hollandismen' tegengaan, leenwoorden uit het Nederlands waar een prima Fries alternatief voor bestaat. "Heel veel Friezen zeggen pindakaas als ze dat bruine spul op hun brood smeren, maar er is ook een Fries woord voor: nútsjesmoar. Dat soort woorden gaan we in de spellingchecker markeren. Ook het woord 'leuk' is bijvoorbeeld geen Fries. Afhankelijk van de context verwijzen wij dan naar moai of aardich."

Poes of pûs?

Die standaardregels bezorgden Duijff nog de nodige kopzorgen bij het samenstellen van de Woordenlijst. Het bleek namelijk dat de officiële spellingsregels uit 1879, herzien in 1945 en 1976, lang niet altijd consequent werden toegepast door de Friezen.

"De regels zijn in 1879 beschreven en daarna nooit meer. In 1945 werden alleen wijzigingen beschreven en in 1976 wijzigingen op wijzigingen. Dan zie je door de bomen het bos niet meer. We hebben nu die regels eens allemaal beschreven en toen zagen we dat de regels niet allemaal zijn gehanteerd."

"De Friezen, ook de woordenboekschrijvers, hebben anders geschreven dan de regels voorschrijven", legt Duijff uit. "Zo krijgen officieel alleen woorden die uit het oud-Fries stammen een oe, de andere met de oe-klank krijgen een û. Toch schrijft geen enkele Fries broek als brûk of poes als pûs, terwijl die woorden niet uit het oud-Fries stammen."

"Die spelling van de oe-klanken, waar het Fries er veel van heeft, was wat ongelukkig geregeld", erkent Duijff. "De regels consequent doorvoeren in de Woordenlijst was geen optie, omdat dan het woordbeeld van veel woorden zou veranderen. Dat wilden we niet."

Regels aangepast

"Nu hebben we de regel aangepast: de nieuwe regel is dat als het Nederlands een oe heeft in het vergelijkbare woord, wij dat ook zo schrijven. Zo niet, dan schrijven wij een û. Dat komt nagenoeg 100 procent overeen met de praktijk van nu. Rond de vijftig woorden veranderen van schrijfwijze."

De meeste woorden die te maken krijgen met de verandering worden nauwelijks meer gebruikt. Er zijn maar een paar woorden waarbij de verandering opvalt, zoals 'droog'. Dat schreven de Friezen altijd als droech, maar volgens de nieuwe regels wordt het drûch.

V of f

In een enkel geval leverde het zelfs winst op, bijvoorbeeld bij het homoniem boek. "Dat woord wordt in het Fries op twee manieren uitgesproken", vertelt Duijff. "Met een korte oe is het een boek dat je kunt lezen, met een lange oe is het een beukenboom. In woordbeeld zag je geen verschil, maar je moet het wel verschillend uitspreken. We gaan het nu ook verschillend schrijven, omdat beuk in het Nederlands geen oe heeft, schrijven wij bûk."

De regels voor woorden uit buitenlandse talen werden ook aangescherpt. Zo was het onduidelijk of het nu televyzje of telefyzje moest zijn. "Een Fries woord begint nooit met een v. Die spreken we zo niet uit, dus schrijven we hem ook niet", aldus de redacteur. "Maar er was niks geregeld voor als je een woordvorm in het midden van een woord hebt in een samenstelling. Wij hebben voorgesteld om voor een f te kiezen, omdat telefyzje een samengesteld woord is en zo overeenkomt met de regels."

Keuzes

Tijdens het samenstellen van de lijst was er in de Friese media veel commentaar op het werk van de Akademy, bijvoorbeeld van mensen die bang waren dat poes voortaan pûs zou worden of dat de voorkeursvorm romte de variant rûmte zou vervangen. "Er is wat discussie geweest", zegt Duijff. "Daar zijn we op een wetenschappelijk instituut altijd blij mee."

Duijff hoopt dat ook de critici straks gebruik maken van de spellingchecker. "Als de provincie je vraagt een woordenlijst te maken, dan moet je keuzes maken. Maar als je de spellingchecker gebruikt, kom je de andere vormen ook tegen. We wijzen niets af, we geven een handreiking."